پنجشنبه ۹ فروردین ۱۴۰۳ |۱۷ رمضان ۱۴۴۵ | Mar 28, 2024
خانواده

حوزه/ اخلاق، شالوده مهم زندگی اجتماعی است، در نتیجه بنای خانواده‏ بر اساس مهر و محبت و اخلاق‏ انسانی است.

به گزارش خبرگزاری حوزه، حضرت آیت الله مکارم شیرازی در یادداشتی به تبیین اهمیت و برکات خانه و خانواده در اسلام پرداخته اند.

ازدواج اساس و سنگ زیر بنای نظام خانواده‏ و نظام خانواده سنگ زیربنای جامعه بشری است،[1] و خانواده‏ به عنوان یک اجتماع کوچک دارای ساختاری است که با جسم و جان انسان هماهنگ است، و نیاز های مادّی و معنوی او را در برمی گیرد، و دارای جاذبه و پذیرش در جامعه انسانی است.

عشق، زیربنای خانواده

عشق‏ و محبت در کنار جاذبه جنسی‏، انسان ها را به سمت ازدواج با همه مشکلاتش سوق می‏ دهد؛ به گونه ‏ای که آنها عاشقانه تمام عمرشان را به پای یکدیگر می ‏ریزند. آری، انگیزه عشق و محبت این قدرت و قوت عجیب و خیره کننده را دارد.[2] از جمله آنکه عشق و محبت کارها را سهل می‏ کند.[3]

زیرا خداوند برای بقاء نسل بشر علاقه ‏ای بین زن و مرد ایجاد کرد تا نسل بشر ادامه یابد؛[4] لذا آنها عاشقانه تمام سختی ها را به جان می‏خرند؛ بلکه تمام عمرشان را به پای فرزندشان می‏ ریزند تا نوزادشان کم‏کم بزرگ شود و راه رفتن بیاموزد، و سخن بگوید.[5]

خانواده، محور تکامل اجتماعی انسان

تشکیل خانواده، مخلوطی است از انگیزه‏ های غریزی و عاطفی و فکری. عقل می‏ گوید تکامل‏ تنها در سایه زندگی دسته جمعی ممکن است خواه تکامل معنوی باشد یا مادی.[6]

از سوی دیگر، انسان انگیزه ‏ای از درون خود و عواطف‏ اش به سوی این زندگی می ‏یابد؛ از تنهایی رنج می‏ برد، و از گفتگو و نشست و برخاست با یاران همدل بزرگ ترین لذت را احساس می‏ کند.[7] زیرا انسان یک موجود اجتماعی است که برای زندگی دسته جمعی آفریده شده است؛ لذا او در زندگی خود به تشکیل خانواده‏ نیاز دارد و بدون این اجتماع کوچک، زندگی طبیعی برای او امکان ‏پذیر نیست.[8]

اینچنین است که زندگی انسان در قالب تشکیل خانواده، جزء حقیقت وجودی او قرار می گیرد که هرگز از او جدا نمی‏ گردد؛ چرا که جامعه انسانی با تمام تحولات و تغییراتی که دارد، هرگز اصل «اجتماعی بودن» انسان را که براساس قانون تکامل نهاده شده، تغییر نمی‏ دهد.[9]

بنای خانواده بر پایه مهر و محبت

اخلاق، شالوده مهم زندگی اجتماعی است،[10] در نتیجه بنای خانواده‏ بر اساس مهر و محبت و اخلاق‏ انسانی است.[11]

 در اسلام نیز سبک زندگی اسلامی در معاشرت زوجین بر پایه اخلاق و مهرورزی بنا شده است .[12] همان‏گونه که در قرآن هم آمده است: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا...؛[13] و از نشانه‏ های او اینکه از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان ها آرام گیرید» که محبت و اخلاق انسانی را از آیات خدا شمرده و پایه خانواده را بر این اصل استوار می‏ داند.[14]

هم چنین در زندگی مشترک، توصیه به معاشرت به معروف شده است که آیۀ «عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛[15] و با ایشان (زنان) به شایستگی رفتار کنید». هم شاهد دیگری بر این معناست.[16]

در نحوه تعامل با دیگر اعضای خانواده نیز اخلاق و مهرورزی نقش برجسته ای در آموزه های دینی دارد: «وَقَضَی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا؛[17] و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید!» نحوه برخورد فرزندان با والدین، دستور به مهربانی و احسان پس از توصیه به عبادت ذات اقدس الهی:«فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا؛[18] کم ترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!» اجتناب از کم ترین سخنان آزاردهنده نسبت به آنان و بیان سخنان کریمانه به هنگام سخن گفتن با آنان، خود بیانگر اهمیت این امر است.[19]

این توصیه و آموزه‏ ها ریشه در فطرت انسانی و سرشت خدادادی میان زوجین دارد ، هم در تشکیل خانواده و هم در دوران معاشرت و زندگی مشترک. حتی به هنگام اختلاف و جدایی نیز توصیه به گذشت و تصریح به احسان شده است.[20]

پس اساس باید بر محبت و رأفت باشد؛ یعنی اگر بنای خانواده بر اساس مسائل اخلاقی و انسانی باشد مشکلی پیش نمی‏ آید، چرا که مسائل اخلاقی لطیف ولی مسائل حقوقی خشن است.[21]

مسئولیت پذیری در خانواده

انسان تا مجرد است احساس مسئولیت‏ نمی‏ کند؛ اما بعد از ازدواج شخصیت انسان تبدیل به یک شخصیت اجتماعی می‏ شود و خود را شدیداً مسئول حفظ همسر و آبروی خانواده‏ و تامین وسائل زندگی فرزندان آینده می‏بیند، به همین دلیل تمام هوش و ابتکار و استعداد خود را به کار می‏ گیرد.[22]

در حقیقت زندگی زناشویی، انسان را از این که تنها متعلق به خودش باشد، و هر آن اراده کرد هر نوع تصمیمی درباره خود و آینده خود بگیرد بیرون می‏ برد، و بر اثر احساس مسئولیت‏ در برابر جامعه کوچکی که نامش «خانواده‏» است از هرگونه تصمیم خطرناک و غلط باز می‏ دارد.[23]

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: «کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ اَلْأَمِیرُ اَلَّذِی عَلَی اَلنَّاسِ رَاعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ اَلرَّجُلُ رَاعٍ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ وَ اَلمَرْأَةُ رَاعِیَةٌ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ وَ اَلْعَبْدُ رَاعٍ عَلَی مَالِ سَیِّدِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ أَلاَ فَکُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ؛ بدانید همه شما نگهبانید، و همه در برابر کسانی که مامور نگهبانی آنها هستید مسئولید، امیر و رئیس حکومت اسلامی نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است، مرد نگهبان خانواده خویش است و در مقابل آنها مسئول، زن نیز نگهبان خانواده شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول می‏ باشد، بدانید همه شما نگهبانید و همه شما در برابر کسانی که مامور نگهبانی آنها هستید مسئولید!».[24]

امام سجاد علی بن الحسین علیه السلام در همین زمینه تعبیر رسائی فرموده است و می‏ فرماید: «وأَنَّکَ مَسؤولٌ عَمّا وَلیتَهُ مِن حُسنِ الأَدَبِ وَ الدِّلالَةِ عَلی رَبِّهِ، عز و جل وَ المَعونَةِ عَلی طاعَتِهِ؛ تو در برابر آنچه ولایتش برعهده تو گذارده شده است (از خانواده‏ و فرزندان) مسؤول هستی نسبت به تربیت نیکوی آنها و هدایت به سوی پروردگار و اعانت او بر اطاعتش».[25]

لذا یکی از ویژگی مؤمنان راستین آن است که توجه خاصی به تربیت فرزند و خانواده‏ خویش دارند و برای خود در برابر آنها مسئولیت‏ فوق العاده ‏ای قائلند؛ «آنها پیوسته از درگاه خدا می‏ خواهند و می‏ گویند پروردگارا از همسران و فرزندان ما کسانی قرار ده که مایه روشنی چشم ما گردد؛ وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ».[26]

در این نوع زندگی، پیوند وحدت و ارتباط، آن چنان در میان اعضای خانواده محکم و استوار می‏ گردد که هیچ فردی نمی‏ تواند برای خود حساب جداگانه ‏ای باز کند و خود را از نتایج اعمال خوب و بد دیگران جدا فرض کند.[27]

در چنین ساختاری، تمام افراد خانواده، در سود و زیان اعمال یکدیگر کاملاً شریک و سهیم بوده و نتیجه عمل یک فرد دامنگیر همه افراد می‏ شود. این‏جاست که هیچ یک از افراد خانواده، نمی‏ تواند تماشاگر صحنه زندگی گردد چرا که دود آن به چشم همه رفته و همه در برابر آن متأثر خواهند شد.[28]

ضرورت‌ آموزش خانواده و توجه به نقش تعلیم و تربیت‌

برخی از مردم تصوّر می‏ کنند که با تهیّه خانه‏ و منزل و ماشین سواری و سرمایه و مانند آن، بهترین خدمت را به همسر و فرزندان خود کرده ‏اند، در حالی که مهم ترین میراث، تربیت صحیح و ادب شایسته و نیکوست.[29]

لذا باید در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آنها به اصول و فروع اسلام و راه های حق و عدالت، در حد توان فروگذار نکرد.[30]

خداوند در قرآن کریم، روی سخن را به همه مؤمنان کرده، و دستوراتی در باره تعلیم و تربیت همسر و فرزندان و خانواده به آنها می ‏دهد و می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ؛ ای کسانی که ایمان آورده ‏اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه دارید».[31]

بدیهی است، منظور از آتش در اینجا همان آتش دوزخ است، و دور داشتن از آن، جز از طریق آموزش و تعلیم و تربیت خانواده‏ که موجب ترک معاصی و اقبال بر طاعات و تقوا و پرهیزگاری گردد، نخواهد بود؛ و به این ترتیب این آیه هم وظیفه سرپرست خانواده را نسبت به خانواده تحت سرپرستی خود روشن می‏ سازد، و هم تأثیر تعلیم و تربیت را در تقوا و فضائل اخلاقی‏.[32]

این مسأله مهم نشان می دهد‏ انسان در مقابل همسر و فرزند خویش مسئولیت سنگینی دارد، و موظف است تا آنجا که می‏ تواند در تعلیم و تربیت آنها بکوشد، آنها را از گناه بازدارد و به نیکی ها دعوت نماید، نه اینکه تنها به تغذیه جسم آنها قناعت کند.[33]

البته در محیط خانواده‏ نمی‏ توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقررات بی‏ روح گام برداشت، بلکه باید با عواطف، در مسیر اصلاح حرکت کرد.[34] در حقیقت نقش عاطفه در تعلیم و تربیت خانواده و تأمین هزینه زندگی آنان بسیار مهم و حساس است و هرگز نباید از آن غفلت نمود.[35]

بدیهی است در محیطی که حق‏ گویان خاموش شوند و امر به معروف و نهی از منکر به فراموشی سپرده شود محیط خانواده‏ ها آلوده شده[36] و نظم خانواده‏ بر هم خورده، و فاسد می شود.

لیکن اگر بزرگترها به وظایف خویش، که همان آموزش و خیرخواهی و نصیحت است، عمل نموده، و کوچک تر ها از آنها اطاعت کرده، و هیچ‏کدام از آنها در وظایف و مسؤولیت ‏های خود کوتاهی نکنند. روابط صحیح و اخلاق اسلامی میان اعضای خانواده و نظم اجتماعی در آن نهاد مقدس حاکم می شود.

سخن آخر: (تشکیل خانواده نقش مهمی در تزکیه و بقای جامعه دارد)

آخرین نکته ‏ای که باید به طور فشرده به آن اشاره کنیم این است که تشکیل خانواده‏، سلامت جامعه ‏را در پی دارد.[37] چرا که اجتماع بزرگ از واحدهای کوچکی تشکیل می‏ شود که «خانواده‏» نام دارد.[38]

در واقع تشکیل زندگی زناشوئی که اولین واحد اجتماعی است،[39] پایه اصلی تکثیر نسل و پرورش و تربیت فرزندان و گسترش جامعه، ‏[40] به واحدهای بزرگ تر اجتماعیِ فامیل، طایفه، و عشیره، و سپس شهر ها و کشورها و سرانجام، کل جامعه‏ انسانی است‏.[41]

بدیهی است هر قدر این واحد های کوچک از انسجام و استحکام بیشتری برخوردار باشد استحکام اساس جامعه بیشتر خواهد بود،[42] به عبارت دیگر هر گاه این واحد های کوچک که رسیدگی به آن آسان تر است اصلاح گردد کل جامعه اصلاح می‏ شود.[43]

لیکن اگر خانواده ها متزلزل شوند جامعه متزلزل می شود؛[44] به ویژه در عصر ما که یکی از علل نابسامانی های اجتماعی،[45] از قبیل بالا رفتن خشونت و آزار جنسی و آمار طلاق، همسان شدن مسئولیّت ‏های زن و مرد، تک زیستی، کاهش شدید عواطف خانوادگی، مشکلات روحی و روانی و در نتیجه افزایش بزهکاری و خشونت در جامعه، ارمغان بی‏ توجهی به نهاد خانواده [46] و متلاشی شدن نظام خانوادگی است.‏[47]

 لذا برای خنثی کردن آنها و برون رفت از این چالش جهانی، ضرورت اهتمام مسئولان به افزایش تشکیل خانواده از طریق برنامه ‏ریزی اساسی‏ و دقیق غیر قابل انکار است.[48]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. تفسیر نمونه

2. کتاب النکاح

3. پیام قرآن


[1] کتاب النکاح، ج‏1، ص7.

[2] آیین رحمت، ص32.

[3] همان، ص33.

[4] همان، ص32.

[5] آیین رحمت، ص32.

[6] پیام قرآن، ج‏2، ص454.

[7] همان.

[8] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص101.

[9] همان.

[10] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،25/8/1398.

[11] کتاب النکاح، ج‏6، ص128.

[12] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،25/8/1398.

[13] سوره روم، آیه 21.

[14] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،25/8/1398.

[15] سوره نساء، آیه 19.

[16] همان.

[17] سوره اسراء، آیۀ23.

[18] سوره اسراء، آیۀ23.

[19] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش روز اخلاق و مهرورزی،25/8/1398.

[20] همان.

[21] کتاب النکاح، ج‏6، ص128.

[22] تفسیر نمونه، ج‏14، ص465.

[23] مشکلات جنسی جوانان، ص23.

[24] ارشاد القلوب، ج 1، ص 184؛ (تفسیر نمونه، ج‏24، ص294).

[25] بحارالانوار، ج 71، ص 6( جوامع الحقوق)؛ (اخلاق در قرآن، ج‏1، ص173).

[26] تفسیر نمونه، ج‏15، ص167.

[27] پاسخ به پرسشهای مذهبی، ص456.

[28] همان.

[29] والاترین بندگان، ص237.

[30] تفسیر نمونه، ج‏15، ص167.

[31] سورۀ تحریم، آیۀ6؛ (تفسیر نمونه، ج‏24، ص286).

[32] اخلاق در قرآن، ج‏1، ص169.

[33] تفسیر نمونه، ج‏24، ص293.

[34] برگزیده تفسیر نمونه، ج‏1، ص398.

[35] پاسخ به پرسش های مذهبی، ص382.

[36] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏8، ص533.

[37] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏13، ص435.

[38] تفسیر نمونه، ج‏24، ص293.

[39] پیام قرآن، ج‏2، ص447.

[40] تفسیر نمونه، ج‏2، ص133.

[41] پیام قرآن، ج‏2، ص447.

[42] تفسیر نمونه، ج‏21، ص334.

[43] تفسیر نمونه، ج‏24، ص293.

[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم، 21/8/1394.

[45] تفسیر نمونه، ج‏21، ص334.

[46] دائرة المعارف فقه مقارن، ج‏1، ص85.

[47] تفسیر نمونه، ج‏21، ص334.

[48] همان، ج‏24، ص293.

ارسال نظر

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha