نجمه صالحی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه در رابطه با نقش بانوان در دوره امام صادق (ع) عنوان کرد: بانوان شیعه در دوره امام صادق (ع) در زمینه‌های گوناگون از جمله نقل روایت، پاسخ به سؤالات شرعی، وصایت، وکالت، هجرت، نشر فرهنگ ناب شیعه گسترش جریان تشیع مؤثر حضور فعال داشتند و تهدیدها را به فرصت تبدیل کردند.
وضعیت فرهنگی و سیاسی دوران امام صادق (ع)
دبیر انجمن تاریخ معاونت پژوهش جامعه الزهرا (س) اظهار کرد: عصر امام جعفر صادق (ع) مصادف با یکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخ اسلامی از نظر سیاسی است؛ انتقال قدرت سیاسی از امویان به عباسیان صورت می‌گیرد و استراتژی «تقیه» به عنوان سیره سیاسی امام (علیه‌السلام) در ادامه سیاست جد و پدر بزرگوارشان بود. ایشان به ظاهر سیاست تقیه را نسبت به عباسیان در پیش گرفت؛ اما در همان زمان احادیثی را میان راویان حدیث شیعه نشر داد.
وی افزود: اواخر عمر امام صادق (ع) تهدید و فشار از جانب منصور عباسی بسیار زیاد شده بود؛ به طوری که خانه ایشان به دستور خلیفه آتش زده شد. مفضل بن عمر می‌گوید: منصور چند بار قصد کشتن امام صادق (ع) را داشت. او افرادی را می‌فرستاد تا امام علیه‌السلام را پیش او ببرند. وقتی نزد او می‌رفت عظمت نگاه امام ششم شیعیان (ع) او را متحیر می‌کرد و از قتل وی منصرف می‌شد منصور اجازه نمی‌داد تا مردم با امام ملاقات کنند و ارتباط نزدیک با ایشان داشته باشند و با مسائل دین و دنیای خود را در میان بگذارند. سرانجام منصور عباسی امام صادق (علیه‌السلام) را مسموم نمود. این گزاره‌های تاریخی گواه بر عدم امنیت، آرامش سیاسی و اجتماعی زمانه امام جعفر صادق (علیه‌السلام) است.
مدرس حوزه و دانشگاه افزود: امام صادق (علیه‌السلام) از دوران کوتاه و آزادی نسبی در جهت تقویت میانی اسلام و نشر معارف الهی بهره فراوان بردند. شکوفایی علوم اسلامی در این دوره بسیار بود. ایشان فعالیت در مدرسه علمیه‌ای را که پدر بزرگوارشان تأسیس کرده بودند، ادامه دادند و فضای مدینه را به فضای علمی تبدیل کردند.
وی با بیان اینکه امام جعفر صادق (ع) با کادرسازی و تربیت شاگردان زمینه‌های گسترش علوم مختلف را فراهم نمود، گفت: علاوه بر اصحاب واقعی و شیعیان راستین آن حضرت، دانش دوستان زیادی از فیض وجود ایشان بهره بردند. امام صادق (ع) با شیوه‌های فرهنگی نظیر مناظرات و پرسش و پاسخ با نحله‌های مختلف فقهی مقابله می‌کردند و با این مبارزه و جهاد فرهنگی پایه‌های حکومت‌های ظالم را نیز تضعیف می‌نمودند.
صالحی بیان کرد: فشارهای منصور عباسی برای از میان برداشتن امام صادق(ع) موجب شد تدابیر و فعالیت بیشتری برای حفظ جان امام شیعیان شکل بگیرد. در این میان مهم‌ترین نقش کاهش آزار دستگاه حاکمه را بانوان شیعه به عنوان یاران مخفی امام ایفا می‌کردند؛ زیرا می توانستند بین مردم رفت وآمد و به امور شیعیان رسیدگی کنند و مسائل فقهی و عبادی آن‌ها را به عنوان مرجع شیعه حل نمایند.
وی با اشاره به اینکه نویسندگان معاصر مانند غروی نائینی نیز در کتاب خود ۳۷ بانوی راوی و صادقی اردستانی در کتاب خود ۳۵ راوی زن را برشمردند، افزود: حضور زنان راوی نشان می‌دهد از دیدگاه امام (علیه‌السلام) آموزش علوم و مسائل دینی فارغ از زن یا مرد بودن جایگاه ویژه‌ای داشته است و ایشان از هر فرصتی برای انتقال دانش و معارف دین برای همه افراد جامعه به خصوص بانوان استفاده می‌کردند.
سردبیر نشریه تاریخ نامه جامعه الزهرا (س) گفت: بانو ام فروه، حمیده مصفا، فاطمه دختر امام (ع) و نفیسه خاتون عروس امام (ع) از جمله وابستگان و اقوام ایشان بودند همچنین زنان غیر وابسته و صحابی اعم از زنان آزاده و کنیز مانند سعیده، منه و جده ابوطاهر نیز نقش خود را در پیشبرد اهداف امام (ع) ایفا کردند و رسالت انتقال مفاهیم شیعه در قالب روایات و سیره معصومین (ع) به سایرین را به خوبی به انجام رساندند.
نقش سیاسی بانوان شیعه در عصر امام صادق (ع)
درک موقعیت بحرانی
وی تصریح کرد: هنگامی که برادر سعیده و منه فرزندان ابی عمیر از یاران امام صادق (علیه‌السلام)، دچار گرفتاری و چهار سال زندانی شده سعیده کتاب‌های برادرش را که بیش از ۹۴ کتاب بود، در محلی مخفی کرد. این اقدام درایت و فهم دقیق این بانو را از شرایط و نمونه‌ای از درک وضعیت بحرانی را نشان می‌دهد؛ درایتی که در حفظ آثار شیعه مؤثر بوده است.
وصایت
پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: هر امامی به امام پس از خود وصیت می‌کرد گاه این امر به دلیل شرایط سخت سیاسی و به خطر افتادن جان امام بعدی با تقیه همراه بود و امام بالاجبار مستقیماً وصی خویش را اعلام نمی‌نمود. اطمینان پیشوای ششم (علیه‌السلام) به فاطمه دخترشان و معرفی نمودن ایشان به عنوان وصی نشان از حافظ سر بودن بانو آن بانو در منزل پدر دارد و بزرگی شخصیت و پایداری او در راه ولایت و یاری رساندن به امام زمان خویش را نمایان می‌سازد. همچنین یکی از پنج وصی معرفی شده هنگام شهادت امام صادق (علیه‌السلام) بانو حمیده بود.
هجرت
صالحی گفت: ظلم حکام عباسی آزار و اذیت شیعیان به خصوص علویان سبب هجرت شیعیان به مناطق مختلف و گسترش قلمرو شیعه در نقاط مختلف جهان شد مصر یکی از مناطق دور از دستگاه خلافت بود که نفیسه خاتون آنجا را برای حفظ جان و دین خویش انتخاب نمود، نفیسه خاتون در طول عمر خویش فقط به بعد عبادی نپرداخت و هجرت وی حرکت سیاسی محسوب می شود. وی حتی در مقابل ظلم حاکم وقت مصر نیز نامه‌ای اعتراض آمیز نوشت و موجب تغییر رفتار وی شد. حضور بانو نفیسه میان مردم آن منطقه تأثیر زیادی گذاشت و موجب علاقه مندی بیشتر مردم آن نسبت به خاندان اهل بیت (ع) شد.
نقش فرهنگی بانوان
نویسنده و پژوهشگر حوزوی بیان کرد: بانو ام فروه راوی حدیث بود و به عنوان الگوی زنان در اجتماع حضوری ثمر بخش داشت. حتی وکالت در پرداخت وجوه به خانواده‌های شیعه امام (علیه‌السلام) در مدینه نیز به همراه با تو حمیده بر عهده ایشان بود در مسائل علمی بسیار متبحر بودند. بانو حمیده نیز راوی حدیث بود روایت معروف پیشوای ششم (علیه‌السلام) در مورد نماز را که اصحاب امام نقل کرده‌اند از حمیده شنیده‌اند. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «به راستی که شفاعت ما به کسی نرسد که نماز را سبک شمارد.» نقل راویان مرد از بانو حمیده بیانگر حضور وی در مجامع علمی و حدیثی و مورد وثوق بودن ایشان است. اعتماد شیعیان به زنان مؤمنه نشانه حضور مثبت و اثرگذار آنان در اجتماع و سیاست است.
وی ادامه داد: بانو حمیده با بهره گیری از مکتب اهل بیت (ع) به در مقامات علمی به درجه‌ای رسید که امام صادق (علیه‌السلام) به بانوان می‌فرمود در مسائل و احکام فقهی به ایشان رجوع کنند. پرسید: برای حج کودکی همراه ماست که تازه متولد شده است. چگونه او را محرم کنیم؟ امام (علیه‌السلام) فرمود: مادرش نزد حمیده برود از او بپرسید. این گزارش نشان از اجازه پاسخ و تسلط علمی ایشان بر مسائل شرعی است.
مدرس حوزه و دانشگاه اضافه کرد: از ویژگی‌های مکتب علمی و دانشگاه جعفری حضور زنان دانشمند در محضر ایشان است. تا جایی که بانوانی همچون ام الحسن، ام سعیده،ام ولد مغیره، قنواء حره حماد و... در این دانشگاه رشد یافتند. تعداد فراوانی از بانوان شیعه نیز به عنوان راوی امام (علیه‌السلام) بودند که در تبلیغ و ترویج مکتب شیعه سهم مهمی داشتند روایاتی که امروزه در اختیار ما قرار دارد مدیون نقش روایتگری راویان حدیث است که با کوشش بسیار آن‌ها را حفظ کردند و نقش بانوان به عنوان بخشی از این راویان مشخص است.
دبیر اجرایی همایش ملی کتاب‌سال‌بانوان گفت: بررسی زندگی بانوان فرهیخته و مؤثر در این دوران افزون بر روشن ساختن اوضاع سیاسی فرهنگی آن روزگار راه‌های عملی دفاع از ولی خدا و دین الهی را نیز به تصویر می‌کشد. بانوان در پرتو تعلیمات امام صادق (ع) علاوه بر شناخت امام زمان خویش برای بصیرت افزایی شیعیان تلاش کردند. آنان با تحصیل علوم مسائل شرعی و اجتماعی مردم به ویژه بانوان را برطرف نمودند.
وی یادآور شد: عملکرد زنان شیعه در عرصه‌های مختلف می‌تواند الگوی مناسبی برای زنان شیعه امروزی باشد تا در پرتو الگوگیری از این مجاهدان، موجب شرکت مؤثر زنان در زمینه‌های تربیتی، تبلیغی، اجتماعی و سیاسی شود.
انتهای پیام
