به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه از مشهد، علیرضا زادبر، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ معاصر، شامگاه پنجشنبه ۲۵ اردیبهشت‌ماه در سلسله نشست‌های «حوزه پیشرو و سرآمد» که در دانشگاه علوم اسلامی رضوی برگزار شد، به تبیین سیر تاریخی حوزه علمیه و نهاد روحانیت با محوریت منشور روحانیت پرداخت و اظهار داشت: ما در ابتدای قرن چهاردهم با دو واقعه مهم در ایران روبه‌رو هستیم، تأسیس نهاد دولت مدرن و دگرگونی در نهاد متولی دین. این دو نهاد، ریشه‌ای‌ترین عوامل تأثیرگذار در تاریخ سیاسی ایران پس از اسلام هستند.
زادبر با بیان اینکه رابطه دین و دولت در تاریخ ایران، چه قبل از اسلام و چه پس از آن، همواره یک مسأله محوری در سیاست بوده است، افزود: مشروعیت دولت‌ها یکی از عناصر مهم در ساختار سیاسی ایران و جهان بوده است؛ چنان‌که حتی در غرب، پیش و پس از رنسانس، موضوع مشروعیت سیاسی با تأیید کلیسا و مشروعیت خونی شاهان گره خورده بود.
وی افزود: در ادبیات علوم سیاسی، مشروعیت حکومت، در حکومت‌های مردم‌سالار و حاکمیت الهی جایگاه بنیادی دارد؛ در منطق اسلامی، امام معصوم واجد مشروعیت مطلق است و غیر او یا منصوب معصوم است یا طاغوت.
زادبر ادامه داد: حتی شاهان ایران هم در سخن و سنت خود، داعیه پیروی از دین داشتند؛ محمدرضا پهلوی در آخرین سفرش به مشهد در سال ۵۶، حوزه علمیه مشهد را بزرگ‌ترین مرکز دینی جهان خواند و خود را تنها پادشاه شیعه جهان معرفی کرد.
وی ادامه داد: اما پشت این عبارات، نوعی احساس تهدید نهفته بود که اگر شاه برود، کمونیست‌ها خواهند آمد و اسلام به خطر می‌افتد.
پژوهشگر تاریخ معاصر با تشریح تحولاتی که در آغاز سلطنت رضاخان رخ داد، گفت: در سال ۱۳۰۰ یک حکومت جدید متولد شد. این حکومت برخلاف نظام‌های سنتی گذشته مثل صفویه، افشاریه و قاجار، نه برآمده از درون سنت که حاصل یک کودتای طراحی‌شده توسط انگلیس و اجرا شده توسط رضاخان بود.
وی ابراز کرد: دولت جدید یک دولت پادگانی و مستبد بود که به دنبال توسعه و پیشرفت به سبک غربی و عبور از سنت، دین و روحانیت بود.
وی اضافه کرد: این دولت با مشت آهنین، جامعه را به سمت مدرن شدن می‌برد و مانع اصلی آن در نگاه آن‌ها دین و نهاد روحانیت بود.
تأسیس حوزه علمیه قم؛ پاسخ نهاد دین به پروژه دولت مدرن
زادبر تأسیس مجدد حوزه علمیه قم توسط آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ را نقطه عطفی در مقابله نهاد دین با پروژه دولت مدرن دانست و اظهار کرد: آیت‌الله حائری با بازتأسیس حوزه در قم، توانست تمرکزی ایجاد کند که در گذشته وجود نداشت؛ پیش از آن، مرجعیت در نجف، سامرا و کربلا بود، اما با این اقدام، تمرکز مرجعیت در ایران شکل گرفت.
زادبر با اشاره به دوران اولیه حضور امام خمینی(ره) در حوزه قم گفت: امام خمینی(ره) در همان ابتدای ورود به حوزه قم، شجاعت و صراحتی نشان دادند که موجب شهرت ایشان میان طلاب شد.
زادبر با بیان اینکه حکومت رضاخان با تمرکز مرجعیت در ایران مخالف بود، تأکید کرد: یکی از دغدغه‌های اصلی رضاخان، حذف مرجعیت از ایران بود؛ در ماجرای حمله به مدرسه فیضیه در فروردین ۱۳۴۲، که منجر به خون‌ریزی و واکنش شدید علمای نجف شد، شاه عملاً تلاش کرد با ایجاد بحران، مرجعیت را از ایران به نجف منتقل کند.
وی به ماجرای درگذشت آیت‌الله بروجردی در فروردین ۱۳۴۰ اشاره کرد و یادآور شد: شاه درگذشت آیت‌الله بروجردی را به علمای نجف تسلیت گفت ولی به علمای قم تسلیت نگفت، این رفتار معنادار نشان از نگاه منفی حکومت نسبت به تمرکز مرجعیت در ایران داشت.
زادبر در تحلیل روندهای حاکم بر دوران رضاشاه اظهار کرد: ما در این دوره با سه مرحله مواجه هستیم: مرحله تئوریک (طرح نظری دولت مدرن)، مرحله اجرایی (تأسیس دولت) و مرحله عملکردی (اقدامات ضد دینی) است.
وی اضافه کرد: یکی از آشکارترین نمودهای مرحله سوم، کشف حجاب بود؛ اما اقدامات مهم‌تر شامل تغییر محتوای کتب درسی، ترویج ناسیونالیسم افراطی و حذف تدریجی آموزه‌های دینی از فضاهای عمومی بود.
حمله به حرم امام رضا (ع)
وی با اشاره به حادثه تیرماه ۱۳۱۴ در مشهد ابراز کرد: در این واقعه، نظامیان به حرم امام رضا (ع) تعرض کردند. مردم مشهد که از بازداشت آیت‌الله قمی در تهران و جلوگیری از ملاقات او با شاه ناراضی بودند، دست به تجمع اعتراضی زدند. درگیری خونینی رخ داد که در نهایت با کشته و زخمی شدن شمار زیادی از مردم پایان یافت.
این پژوهشگر تاریخ معاصر ادامه داد: حتی رسانه‌های خارجی نیز به این جنایت واکنش نشان دادند؛ حکومت برای آرام کردن اوضاع، متولی آستان قدس را که با فروغی نسبت داشت، به عنوان مقصر معرفی و اعدام کرد.
زادبر تأکید کرد: تحلیل منشور روحانیت بدون شناخت تاریخی نهاد روحانیت و رابطه آن با دولت مدرن ناقص خواهد بود.
وی خاطرنشان کرد: دولت مدرن آن دوران در ایران نه برآمده از خواست ملت، که نتیجه یک پروژه مهندسی‌شده برای عبور از دین و سنت است ؛ روحانیت در این مسیر، ضمن بازسازی ساختار خود، با رهبری مراجع بزرگی چون آیت‌الله حائری و امام خمینی(ره)، توانست هویتی مستقل و مقاوم در برابر پروژه سکولاریسم دولتی حفظ کند.
زادبر با اشاره به نقش تاریخی و کلیدی روحانیت در مبارزه با استعمار و استبداد، تأکید کرد: مردم اگر امروز در برابر استعمارگر خارجی ایستاده‌اند، ریشه در همان جنبش‌های اولیه دارد. سفارت روس نخستین پایگاه سلطه بود که علما علیه آن برخاستند.
وی با اشاره به نقش علما در مشروطه تصریح کرد: در همه جنبش‌های معاصر ایران، علمای دین محور اصلی بوده‌اند. حتی کسروی با وجود رویکرد ضد روحانی خود، در مقدمه‌اش بر مشروطه می‌نویسد که پیروزی مشروطه بدون دو سید مجتهد تهرانی آیت‌الله طباطبایی و آیت‌الله بهبهانی ممکن نبود.
زادبر گفت: برخی علما برای حفظ تمامیت ارضی کشور، استبداد را تحمل می‌کردند تا مبادا کشور به دست عثمانی یا کمونیست‌ها بیفتد؛ اما به مرور، این تحلیل تغییر یافت و علما دریافتند که استبداد داخلی نیز ابزار استعمار خارجی است.
وی تأکید کرد: جریان روحانیت پس از مشروطه وارد دوره‌ای شد که می‌توان آن را دوره تأسیس دانست؛ در این دوره، با ظهور رضاخان و فشارهای سنگین علیه روحانیت، آیت‌الله حائری یزدی به‌عنوان مؤسس حوزه علمیه قم وارد میدان شد و تشکیلاتی برای حفظ دین و طلاب ایجاد کرد.
رنج‌های علما در سال‌های سیاه پهلوی
زادبر با اشاره به فضای خفقان دوران رضاخان اظهار کرد: در آن ایام، رضاخان قانونی وضع کرد که طلبه‌ها باید از وزارت معارف مجوز بگیرند، طلابی که دستگیر می‌شدند، به نظمیه منتقل و عمامه‌هایشان برداشته می‌شد و لباس روحانیت‌شان را به شکل کت تغییر می‌دادند.
وی گفت: بسیاری از طلاب، برای حفظ آبرو، قبل از طلوع آفتاب قم را ترک می‌کردند. حرکت حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی و اعتراض علمای مشهد و تبریز به قوانین البسه، نمونه‌ای از این مقاومت‌ها بود.
زادبر با اشاره به دیدگاه علمای گذشته نسبت به استقلال اقتصادی بیان کرد: علما تشکیلاتی برای حمایت از کالای ایرانی تشکیل داده بودند و حتی در حوزه تجارت نیز بر اساس فقه، سلطه کفار را بر مسلمانان نمی پذیرفتند.
زادبر گفت: مسئله فلسطین از دیرباز در نگاه علمای شیعه دارای اهمیت بوده است؛ شهید نواب صفوی، علامه طباطبایی، شهید مطهری و آیت‌الله بهشتی، همه برای دفاع از فلسطین تلاش کردند.
وی اضافه کرد: پول‌های زیادی از سوی مردم ایران جمع شد و ساواک برای جلوگیری از این جریان، علما را بازداشت کرد. در مقابل، آیت‌الله بروجردی اعلام کرد که این مبالغ جزو وجوهات شرعی است.
انتهای پیام. /
نظر شما