خبرگزاری «حوزه» شعر تنها رسانه در زمان نبی مکرم اسلام(ص) و ائمه هدی(ع) بوده و سخنان این بزرگان بدین وسیله منتشر می شده است. در عصر حاضر نیز شعر یکی از ابزارهای بیان حقائق اسلامی، دینی، ملی و است.
حجت الاسلام جواد محمدزمانی از روحانیون خوش ذوق شعر و شاعری است که افتخار شعر سرایی در محضر رهبر معظم انقلاب را دارد و علاوه بر آن صاحب تالیفات فاخری چون فرهنگ نامه 8 جلدی « هنر و ادب آیینی» است.
گپ و گفت صمیمی خبرنگار «حوزه» با این کارشناس عرصه شعر و ادبیات را در ذیل بخوانید.
*لطفا خودتان را معرفی کنید.
جواد محمد زمانی؛ متولد سال 1356 در شهر تهران هستیم. تا سن 18 سالگی در پایتخت بودم و مدت 20 سال است در شهر مقدس قم ساکن هستم. اغلب فعالیت های بنده همانند سایر طلاب علوم دینی است و در طی این سال ها از محضر بزرگانی چون آیات "جوادی آملی" مفسر قرآن کریم، "سید محمد رضا مدرسی یزدی" عضو فقهای شورای نگهبان، "غلامرضا فیاضی" از اساتید علوم عقلی و "علیدوست" از اساتید درس خارج حوزه، بهره بردم.
*انگیزه خود را از ورود به حوزه بیان کنید.
انگیزه ام از ورود به حوزه، تحصیل علوم دینی بود و سعی کردم روحیه تحصیلی را تا به امروز حفظ کنم. اغلب فعالیت هایم با این نگاه بوده و هم اکنون نیز در دروس حوزوی شرکت می کنم.
*از چه زمانی به ادبیات و شعر علاقه مند شدید؟
علاقه مندی بنده به شعر از سن 12 سالگی آغاز و تا به امروز نزدیک به 26 سال است در حوزه ادبیات، فعالیت می کنم و بهترین تفریح من شعر و ادبیات است.
با موضوع داستان و فیلمنامه نویسی آشنایی اجمالی دارم و علاوه بر شعر، در نثر نیز دستی داشته و در دوره های گوناگون، استاد ویرایش، نگارش، روش تحقیق بودم و سعی کردم قلم خود را همانند شعر تقویت کنم.
*از مجموعه های شعر خود برای ما بگویید.
مجموعه ای از اشعار خود به چاپ رسانده ام با نام «دلواپسی های اویس» که تنها مجموعه اشعار بنده بوده و انبوهی از شعرها را نیز هنوز منتشر نکرده ام. اغلب اشعارم آئینی و مذهبی است.
*معجزه دین اسلام در قالب ادبیات عرضه شده است. در این خصوص توضیحاتی بفرمایید.
با مطالعه تاریخ صدر اسلام به این نکات خواهیم رسید که شاعرانی همواره با نبی مکرم اسلام(ص) همراه بودند؛ ایشان را مدح و دشمنان را هجو می کردند و در واقع شعر با اصل اسلام توأم شده بود.
قرآن و نهج البلاغه هم به عنوان بهترین متون دینی، سرشار از قابلیت های هنری، ادبی و زبان فاخر بوده و تشبیه های دل انگیز و عنصرهای استعاره، مجاز و ... در این کتاب ها وجود دارد که آنها را بسیار زیبا و دلنشین و در واقع بیان دین در بهترین فرم، شکل و قالب انجام پذیرفته است.
همچنین عنایت معصومین(ع) نیز به شعر ستودنی و یادکردنی است؛ چراکه این بزرگواران شعرا را بسیار تکریم و مورد عنایت قرار داده اند همانند دعبل خزاعی، کمیت، سید حمیری و ... لذا باید گفت؛ در آن روزگار شعر تنها رسانه بود و سخنان در قالب شعر منتشر می شد؛ مانند بیان مظلومیت آل الله، دفاع از مظلوم، بیان فجایع و ظلم دستگاه عباسی، امید دهی نسبت به آمدن مهدی موعود(عج)، دعوت مردم برای ایستادگی در برابر ظالمین، بیان غربت اهل بیت(ع) و ...
نکته قابل توجه در آن زمان این بود که شعر دعبل خزاعی را طبقه فرودستی همچون دزدان و راهزنان نیز شنیده و حفظ کرده بودند که نشان از انتشار سخنان در قالب شعر در آن زمان می باشد.
*داستانی از صله گرفتن دعبل خزاعی از امام رضا(ع) و رهایی از دست راهزنان
زمانی که امام رضا(ع)، ولایتعهدی مأمون عباسی را قبول کرد و از مدینه به خراسان آمد، دعبل به همراه ابراهیم بن عباس صولی، شاعر دیگر شیعه، عازم زیارت آن حضرت شدند. هر دو شاعر در «مرو» نزد امام رضا(ع) رفتند و قصیده خود را در مرثیه امام حسین(ع) و مناقب آن و سایر بنی هاشم انشا نمودند. اباصلت هروی گوید: دعبل بن علی خزاعی خدمت امام رضا(ع) در مرو رسید و عرض کرد: ای فرزند پیامبر! دربارۀ شما قصیده‌ای سروده‌ام و عهد کرده‌ام قبل از شما آن را بر کسی نخوانم. حضرت اجازه فرمود تا دعبل شعرش را بخواند و او هم خواند تا به پایان رسید.
سپس حضرت کیسه ای از زر به غلام خود داد تا به او به عنوان صله دهد. دعبل گفت: «به خدا برای گرفتن پول نیامده ام و در گفتن این قصیده طمعی ندارم!» و کیسه را برگرداند و گفت: از آن حضرت لباسی از لباس های خودشان برایم بگیر تا به آن متبرک و مشرّف شوم. خادم رفت و برگشت و لباسی از خز برای دعبل آورد و کیسه زر را هم برگرداند و گفت حضرت می فرمایند: این پول ها را بگیر که به آن احتیاج پیدا خواهی کرد.
دعبل پس از آن شعرخوانی، از مرو خارج شد و به مكاني به نام «قوهان» رسيد، راهزنان به قافله او حمله كردند و همه اهل قافله را گرفتند، دستان آنها را بستند و اموالشان را مصادره كردند. دعبل پيرامون آن واقعه مي‌گويد: در آن زمان دزدان همه اموال مرا غارت كردند و به جز كهنه قبايي چيزي برايم باقي نگذاشتند؛ اما من هيچ تأسفي براي اسبابم نمي‌خوردم؛ مگر آن جامه‌اي را كه امام رضا(ع) به من عطا كرده بود. در همين حال بودم كه ياد فرمايش آن حضرت(ع) افتادم كه به من گفت: اين پيراهن و طلاها را حفظ كن؛ زيرا روزي به كارت ميآيد. ناگهان يكي از راهزنان وقتی نزديك من شد، اين بيت از شعر خودم را زير لب زمزمه می كرد:
أري فيئهم في غيرهم متقسما و ايديهم من فيئهم سفرات
بنابراین براي پس گرفتن آن پيراهن فكري به خاطرم رسيد؛ از اين رو به آن راهزن گفتم: اي سرباز! اين قصيده‌اي كه مي‌‌خواني از كيست؟ گفت: اين مسأله به تو چه ربطي دارد؟ گفتم: اين پرسش من سببي دارد، كه به زودي تو را از آن مطلع مي‌كنم. گفت: شهرت اين قصيده نسبت به شاعرش بسيار زياد است و كسي نمي‌تواند آن را مخفي كند. شاعر آن دعبل بن علي! است. گفتم: به خدا سوگند! كه من همان دعبل هستم، و اين قصيده را من سروده‌ام.
آن شخص با شنيدن حرف من متعجب شد و ابتدا باور نكرد، تا اين كه به او گفتم: اگر باور نداري، مي‌تواني از اهل قافله بپرسي. از اين رو عده‌اي از اهل قافله را جمع كرد و درباره من از آنان پرسيد، و همه أهل قافله گفتند: او دعبل بن علي است. سپس دعبل از راهزن و راهزنان خواست تا پیراهن اهدایی امام رضا(ع) به او را برگردانند.
*ارزیابی خود را از جایگاه ادبیات فارسی و شعر در ساختار آموزشی حوزه بفرمایید.
شعر درگذشته برای حوزه های علمیه بوده و بسیاری از شعرا از جمله حافظ، مولانا، سعدی، جامی و ... دانش آموخته مدارس علمیه بودند.
همچنین بزرگان حوزه نیز در سخنان خود آورده اند که دروس حوزوی را با بوستان و گلستان سعدی آغاز کرده و نزدیک به 9 سال ادبیات فارسی و عربی می خواندند؛ اما امروزه برای اشخاص جای تعجب دارد که یک طلبه، شاعر هم باشد.
بنده حدود 100 طلبه شاعر می شناسم که خوش ذوق بوده؛ شعرهای خوبی دارند و البته در مسابقات هم دارای رتبه های بالایی هستند که جای مباهات دارد و باید تقویت شوند.
یکی از فرآورده های ذوق ادبی، شعر است که خروجی های دیگری مانند: تحقیق، نوشتار و ... داشته و برای طلاب مؤثر می باشد.
موضوع نثر و نگارش برای حوزویان دارای اهمیت فراوانی است؛ چراکه ابزار کار ما نوشتن است و حوزه باید برای آن فکری کند. در دنیای امروز رقابت بر جذب مخاطب بوده و باید بهترین قلم ها از سوی حوزویان زده شود.
بنابر فرموده مقام معظم رهبری، فقه و اصول ستون فقرات حوزه است و باید به آن پرداخته شود؛ اما در طرف مقابل، امروز جامعه نیازهایی دارد که این دو به تنهایی جوابگو نیست.
فقه و اصول برای یک طلبه، شرطی لازم، اما کافی نیست؛ چراکه مبلغ مباحث دیگری را نیز باید فرا بگیرد.
توقع از حوزه این است برای ادبیات و ایجاد ذوق ادبی در طلاب فعالیت کند؛ چراکه واقعا زشت است که نتواند نامه خوبی به یک اداره بنویسد. حوزه باید برای این قضیه تلاش کند.
*شما با رهبر معظم انقلاب مرتبط هستید از توجه ایشان به ادبیات فارسی بفرمایید.
یکی از بزرگان حوزه که مروج ادبیات هستند، شخص رهبر معظم انقلاب است از طولانی ترین دیدارهای ایشان، دیدار با شعراست که نشان از اهتمام ویژه معظم له می باشد.
دیدار شعرا با حضرت آیت الله خامنه ای(مدظله العالی) مهمترین اتفاق ادبی سال است که حتی اشخاص عادی نیز دوست دارند از طریق رسانه ها این دیدار را مشاهده کنند.
سال گذشته با شعرای آئینی خدمت مقام معظم رهبری رسیدیم که ایشان در آن دیدار فرمودند: «شعر آیینی بهترین شکرانه قریحه شعر است».
*از خاطرات و توصیه های رهبری در دیدارها بگویید.
ایشان در یکی از دیدارها به بنده توصیه داشتند وظیفه اصلی طلاب، تحصیل است و فعالیت های ادبی نباید به درس و بحث لطمه بزند. رهبری تأکید داشتند شعر و ادبیات برای طلاب برنامه اصلی نباشد؛ جنبی باشد؛ منتهی قریحه را تقویت کنید. ما به دنبال طلبه شاعر هستیم؛ نه شاعر طلبه. باید کفه طلبگی بر کفه شعر بچربد؛ نه اینکه نامی از حوزه را یدک بکشد و شبانه روز به شعر بپردازد.
در گذشته عالمان نامداری داشته ایم که شعر می سرودند؛ اما به درس آنان ضربه ای نمی زد؛ همچون فیاض لاهیجی، ملاصدرا شیرازی، حزین لاهیجی، فیض کاشانی و ...
رعایت اصول ادبی از دیگر توصیه های رهبر معظم انقلاب بوده؛ چراکه ایشان معتقدند ما دارای ادبیاتی غنی بوده و نباید از بخش هایی از آن غافل شویم. به عنوان مثال، ایشان اشاره داشتند به موضوع مناجات و اینکه شعر مناجاتی نباید در نقطه ضعف قرار گیرد؛ بلکه باید تقویت شود یا اینکه پرداختن به مباحث سیاسی و مسائل روز در شعر نکته بسیار مهمی بوده و شعرا باید به آن اهتمام داشته باشند؛ در عین حال پرداختن به این مباحث و مسائل نباید شاعر را از مباحث کلان و بیان اعتقادات اسلامی همچون مسئله توحید غافل کند.
خاطرم هست بعد از واقعه غزه و جنگ 22 روزه، شعری سروده بودم که یکی از آقایان مداح آن را خواند. ایشان به بنده تذکر دادند غزه و این پیروزی مسئله بسیار مهمی بود؛ اما نباید از مسائلی همچون توحید و آموزه های اخلاقی اهل بیت(ع) در شعر غفلت کرد.
در عین اینکه پرداختن به مسائل سیاسی بسیار مهم است؛ نباید از شعرهای اخلاقی، پند، بیان معارف، بیان حقائق عاشورا و مباحث توحیدی غفلت کنیم.
*آیا شعرخوانی در محضر رهبر معظم انقلاب سخت است؟
دو بار خدمت ایشان برای شعرخوانی رسیدم و نمی توان گفت کار سختی است؛ اما به هر حال، وقت ایشان شریف بوده و باعث می شود انسان اهتمام خود را به کار بگیرد که حتی یک مصرع زائد و کم معنی در شعر نداشته باشد.
از دیگر سفارشات ایشان، تأکید بر روی موضوع وحدت بود، فرمودند: شعر شما نباید باعث ضربه به موضوع وحدت شود. ایشان فرمودند، ما اوضاع جهان اسلام را می بینیم و در این اوضاع نباید شعر ما؛ حتی شعری که در مرثیه حضرت زهرا(س) سروده می شود، باعث خدشه به مسئله وحدت شود.
شعر در تبلیغ بسیار مؤثر است و گاهی منبر یک ساعته را یک بیت شعر می تواند پر کرده و اثرگذار باشد.
خود رهبری می فرمودند در ابتدای انقلاب نوحه هایی در شهرهای ایران خوانده می شد که به اندازه 10 منبر تأثیر می گذاشت. این هنر شعر است که یک دریا معانی را در یک مصراع بیاورد.
*تاثیر شعر در تبلیغ را چگونه می بینید؟
یکی از وعاظ مشهور بحثی درباره محبت داشتند و گفتند: اگر می خواهیم محبت خدا به ما زیاد باشد، ما هم باید محبت خود را به حضرت حق زیاد کرده؛ حلقه اتصال داشته و رشته مستحکم بندگی خدا را از دست ندهیم. بعد از این بحث، یک بیت شعر از حافظ خواند که بسیار زیبا، به جا و منطبق با موضوع بود.
هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست که آشنا سخن آشنا نگه دارد
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
صبا بر آن سر زلف از دل مرا بینی ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد
چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد
سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد
غبار راه راهگذارت کجاست تا حافظ به یادگار نسیم صبا نگه دارد
بسیاری از اشعار مشهور ادبیات فارسی ما ترجمه نهج البلاغه و آیات قرآن کریم است؛ چراکه شعرا با استفاده از ذوق خود آن را به صورت شعر درآورده اند و ما از این ظرفیت باید برای تبلیغ گفتاری و نوشتاری استفاده کنیم.
ما شعرهایی داریم عرفانی که از ویژگی های آن، رمزآلود بودن برخی از آن است؛ همچون میخانه، شراب، ساقی، می و ... که این واژه ها کشش معانی بلند را دارند؛ اما شاید مردم متوجه آن نشوند؛ ولی در کنار آن، شعرهای اخلاقی و پند را داریم که عموم مردم متوجه شده و ما باید اینگونه اشعار را ترویج دهیم.
متأسفانه امروز این اشعار در مجالس ختم و ترحیم خوانده می شود؛ در حالی که اشکالی ندارد همانند گذشته این شعرها در تمام مجالس برای مردم بیان شود.
ما اشعار زیبایی از شعرای بنام که بسیار زیبا بوده و در موضوع تبلیغ مؤثر است؛ مثل این شعر از نظیری نیشاپوری: دست طمع چو پیش کسان می کنی دراز پل بسته ای که بگذری از آبروی خویش
یا شعری از صائب تبریزی با موضوع تقویت استکبار ستیزی و ایستادن در برابر ظالم:
اظهار عجز در بر ظالم روا مدار اشک کباب موجب طغیان آتش است
ما انبوهی از این اشعار داریم که می توان از آنها در منابر استفاده کرد.
*طلاب از چه شعرهایی در منابر استفاده کنند؟ چه کتاب هایی را سفارش می کنید؟
دیوان حافظ، مثنوی معنوی، کلیات سعدی و تک بیتی هایی از دیوان صائب تبریزی از جمله کتاب هایی است که طلاب می توانند در منابر استفاده کنند.
حوزه باید کتابی از شعرهای زیبا و خوب عرضه کند تا مبلغین بتوانند از آن استفاده کنند.
*روزانه چه مقدار برای شعر وقت می گذارید؟
بیشترین وقت را در ایام تعطیلی برای شعر می گذارم؛ اما گاهی هنگام خواب نیز این کار را انجام می دهم.
*غیر از داشتن ذوق ادبی، چه چیزهایی برای شعرگویی مهم است؟
مطالعه، آرامش روحی، نداشتن بدهی(باخنده) در شعر بسیار تأثیرگذار است.
*نظرتان درباره شعر طنز چیست؟
طنز به اندازه نمک غذا در شعر خوب است و باید مقدار آن به اندازه باشد تا کیفیت خود را از دست ندهد. ما در میان مبلغین، استاد قرائتی را داریم که گاهی از طنز استفاده می کند؛ اما به اندازه و دقیق است.
*از دیدارهای خود با بزرگان حوزوی برای خوانندگان بگویید.
چندی پیش محضر آیت الله جوادی آملی رفتیم که ایشان مسائل خوبی در ادبیات و شعر مطرح کردند و بسیار آموزنده بود.
ما در میان علما، شعرایی را نیز داریم که کمتر شعرهای خود را چاپ کرده و عرضه می کنند.
*با توجه به سابقه جنابعالی در سرودن شعرهای آئینی و مذهبی، آسیب های مداحی را در چه می دانید؟
ما در مداحی دچار آسیب های زیاد بوده و متأسفانه حوزه علمیه در این موضوع ورود پیدا نکرده است.
نزدیک ترین قشر به روحانی، مداح است و در گذشته، اگر روحانی در مسجد حضور نداشت، نخستین شخص بعد از روحانی، مداح بوده که به امامت نماز می ایستاده؛ چراکه مردم احساس می کردند تناسب بیشتری با روحانی دارد. متأسفانه ما برای این قشر برنامه ریزی نکرده و این ضعفی است که باید جبران شود، مداحان بسیار تأثیرگذارند و احتیاج به جهت دهی، برنامه ریزی و آسیب شناسی دارند.
*به فرض وجود برنامه ریزی از سوی حوزه های علمیه؛ آیا مداحان این مباحث را می پذیرند؟
اکثر مداحان، سخن روحانیون را می پذیرند و باید از افراد خاص گذشت. ما افراد اندکی داریم که دچار زاویه بوده و پذیرش ندارند. قریب به اتفاق مداحان، اگر سخنی منطقی، مستند و با برنامه ریزی بشنوند، می پذیرند یا لااقل بر روی آن فکر و تأمل می کنند.
*امروز نهادهایی همچون سازمان تبلیغات اسلامی، انجمن هایی همچون انجمن مداحان دارند. آیا کافی نیست؟
باید برنامه جامعی برای مداحان کشور ریخته شود. سازمان تبلیغات اسلامی و نهادهای دیگر هنوز قابلیت های لازم را پیدا نکرده و نتوانستند مسئولیت های لازم را به خوبی انجام دهند. بنابراین حوزه باید در این موضوع ورود پیدا کرده و ایده دهد.
باید درسنامه های گوناگون در امور مداحی داشته و پژوهش های کاربردی درباره عزاداری انجام دهیم.
عزاداری موضوع عظیمی است که متأسفانه یک پژوهشگاه برای آن نداریم. مردم دین خود را از روضه ها و پای منبرها دریافت می کنند؛ اما متأسفانه برای مداحی اهل بیت(ع) پژوهش های لازم و کاربردی انجام نداده ایم.
از ضعف های ما، عدم تدوین فهرستی جامع از آسیب های عزاداری و فقدان کارشناس های متخصص در امور هیئات مذهبی و عزاداری حسینی است.
*تألیفی تا به امروز داشته اید؟
بله؛ نزدیک به 30 کتاب در حوزه های معارف دینی و ادبیات آئینی به رشته تحریر در آورده ام که از جمله آنان: «فرهنگ نامه 8 جلدی به عنوان فرهنگ نامه هنر و ادب آئینی»، «سوختن آفتاب از ابتدا نور»، «اما دل ها بسوزد»، «اتحاد در هیأت های مذهبی» و ... می باشد.
*آیا شعر خط قرمز دارد؟
بله؛ شعر هم خط قرمز و آسیب دارد. بسیاری از شعرا را سراغ داریم که دچار آسیب شده و از برخی خط قرمزها گذشته اند. برخی از طلاب به خاطر نگاه افراطی به شعر، از فضای طلبگی دور شده و از درس و بحث جدا شده اند.
بخشی از خط قرمزها ادبی است، بخشی هم مربوط به محتوا می شود. به عنوان مثال در شعر ادبی مستند بودن، جعلی بودن، دروغ پرهیز از غلو و امثال آن است.
*آیا مردم از روحانی شاعر استقبال می کنند؟ در منابر از شعرهای خود استفاده می کنید؟
برای مردم، روحانی شاعر جذابیت و تازگی داشته و از او استقبال می کنند.
در منبرها از شعرهای خود استفاده نکردم؛ ولی برخی چون از بنده شناخت دارند، گاهی تقاضای خواندن شعر در پایان منبر می کنند که غزلی از خود برای آنان می خوانم.
*به عنوان حسن ختام غزلی از خود برای مخاطبان خبرگزاری حوزه بفرمایید.
هستی ما چو پلک وا می کرد به حضور تو إلتجا می کرد
ما ندیدیم خلقت خود را لب تو شرح ماجرا می کرد
کیمیا بود مهره اشکت که مس قلب را طلا می کرد
اي تبار زلال مهريه ات آب ها را گران بها مي كرد
بانوی زندگانی ساده با تو دنیا چگونه تا می کرد
لطف تو آب می کشید از چاه مهر تو گندم آسیاب می کرد
و لبان تو سایه در سایه باز همسایه را دعا می کرد
و چنین انما یریدالله جلوه تنها در این کسا می کرد
ما در آن باغ گل وطن کردیم عمر خود نذر 5 تن کردیم
فیلم شعرخوانی حجت‌الاسلام جواد محمدزمانی
313/35
