به گزارش خبرگزاری «حوزه»، شبکه های اجتماعی به عنوان ابزارهای خاص ارتباطی شرایط را برای ارتباطات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی فراهم کرده است. جوامع بشری با تاثیر از جهت گیری های غالب محیطی به سوی رشد و دگرگونی می روند. تکامل و پیشرفت جوامع اگر همسو با باورها و اعتقادات آن ها باشد، دچار تهدیدهای جدی نمی شوند، اما اگر بر خلاف اعتقادت دینی، عرفی و فرهنگی باشد، جامعه را با آسیب های جدی رو به رو می‌کند.
نوگرایی فردیت در رسانه های شبکه ای، باعث شده که افراد جامعه در برخی اوقات از هنجارهای دینی، فرهنگی و ارزشی رها شوند و در مقابل هنجارهای گذشته قرار گیرند. در جوامع اسلامی،کاربران اجتماعی بهتر است مطالب و متن هایی را که برای عموم به اشتراک می گذارند با رویکرد اخلاقی باشد. اخلاق از مهم ترین مباحثی است که برای تکامل افراد و جوامع ضروری است. ملک الشعرای بهار در این زمینه، زیبا اشاره کرده است:
اقوام روزگار به اخلاق زنده اند قومی که گشت فاقد اخلاق، مردنی است
* اهمیت اخلاق در تعالیم اسلامی
اهمیت اخلاق و پیگیری رشد آن در تمام برهه های زندگی اجتماعی افراد آنقدر مهم است که حتی پیامبران و امامان (ع) هدف از رسالت خود را بر پایی اخلاق در میان مردم معرفی کردند. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إنَّما بُعِثتُ لاُتَمِّمَ مَكارِمَ الأخلاقِ. به راستى كه من براى به كمال رساندن مكارم اخلاق مبعوث شده ام. (1) یعنی بر اساس قرآن و تعالیم اسلامی هدایت و جهت گیری انسان را در تمام امور به تکامل برسانم و این تکامل سطحی و مقطعی نیست بلکه این کمال رفتاری است و مرکز اصلی عملکرد افراد را در جوامع اسلامی تشکیل داده است.
امیرمومنان امام علی(ع) درباره جایگاه و اهمیت و ارزش مکارم اخلاقی می فرماید: «عَلَيْكُمْ بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهَا رِفْعَةٌ وَ إِيَّاكُمْ وَ الْأَخْلَاقَ الدَّنِيَّةَ فَإِنَّهَا تَضَعُ الشَّرِيفَ وَ تَهْدِمُ الْمَجْدَ» (2)
به مکارم اخلاق پایبند باشید که آن مایه سربلندی است و از اخلاق پست دوری کنید که آن، انسان های شریف را پست و بزرگواری را از بین می برد.
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله فِي خُطْبَتِهِ: أَ لَاأُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ خَلَائِقِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ؟: الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ، وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ، وَ الْإِحْسَانُ إِلى مَنْ أَسَاءَ إِلَيْكَ، وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَكَ».
از جمله روایات مهم، روایت امام صادق(ع) از رسول خدا صلی الله علیه و آله است که حضرت در خطبه اش فرمودند: آیا به شما از بهترین خصلت های دنیا و آخرت خبر ندهم؟؛ گذشت از کسی که به تو ظلم کرده، رابطه با کسی که با تو قطع رابطه کرده، عطا به آن کس که از تو دریغ داشته است. (3)
خداوند در این باره نیز می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامينَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ». (4)
ای کسانیکه ایمان آورده اید، به خاطر خدا قسط را بر پا دارید و شهادت به عدل بدهید و نباید دشمنیِ گروهی، شما را بر آن دارد که عدالت نکنید، عدالت کنید که آن به تقوی نزدیک تر است و از خدا بترسید که خدا از آنچه می کنید باخبراست.
پس کسی که اهل مکارم اخلاقی است به جای این که منافع شخصی را در نظر بگیرد دنبال منافع برتر الهی می رود و رضایت خداوند را می جوید حتی اگر به ضرر خود وحتی به نفع دشمن باشد. این اوج مکارم اخلاقی است که در آیات قرآن و روایات بیان شده است.
* غرب، حقوق بشر را از اسلام گرفته است
در زمینه حقوق بشر، فقهای اولیه اسلامی تعدادی از مفاهیم حقوقی پیشرفته را معرفی کردند که با آن مبانی می توان مفاهیم مدرن مشابه در این زمینه را پیش بینی کرد. از جمله مفاهیم اعتماد خیریه و امانتداری از اموال، مفهوم برادری و همبستگی اجتماعی، مفهوم کرامت انسانی و شأن و منزلت کار، مفهوم قانون ایده آل، محکوم کردن رفتار ضداجتماعی، اصل برائت، مفهوم "امر به معروف" (دستگیری از تنگدستان) و مفاهیم به اشتراک گذاری، مراقبت، جامعه گرایی، حقوق کاری عادلانه، قرارداد عادلانه، تجارت صادقانه، رهایی از ربا، حقوق زنان، حریم خصوصی، سوءاستفاده از حقوق، شخصیت حقوقی، آزادی فردی، برابری در مقابل قانون، وکیل، عدم عطف به ماسبق، برتری قانون، استقلال قضایی، قضاوت بی طرفانه، حاکمیت محدود، تحمل و مشارکت دموکراتیک است.
بسیاری از این مفاهیم به واسطه ارتباط با اسپانیای اسلامی و امارت سیسیل و از طریق جنگ های صلیبی و ترجمه های لاتین قرن دوازدهم در در اروپای قرون وسطی به تصویب رسید.
* کاربرد اخلاق اسلامی در شبکه های اجتماعی
رعایت حریم خصوصی، برابری و برادری در قوانین اسلامی پیشنۀ طولانی دارد، همانطور که غربیان وامدار برخی از تعالیم اسلامی هستند. جامعه گرایی و گسترش اجتماعات و استفاده کاربردی اخلاق در رسانه های شبکه ای باید به سمت و سوی ارتقا و رشد افراد جامعه رود. هر اجتماعی برای سهولت و کنترل افراد، بایدها و نبایدهایی را به افراد جامعه معرفی می کند که در جوامع دینی علاوه بر قوانین عرفی برخی از ملزومات رفتاری افراد در متون دینی گنجانده شده است.
با گسترش دگرگونی های محیطی و حضور فردیت با توجه به جهانی شدنی و رهایی از هنجارها و عقاید، رعایت اخلاق و مقاومت در برابر برخی عقاید متعارض با هویت های واقعی در فضای شبکه های اجتماعی لازم است.
شبکه های اجتماعی مجازی هم مثل زندگی واقعی افراد دارای هویت است و کاربران آن انسان های واقعی و دارای فرهنگ و اصول اعتقادی خاص خود هستند که لزوم رعایت اخلاق در این گونه فضاها امری لازم و ضروری است؛
در واقع فضاهای شبکه مجازی، مجزا از زندگی واقعی نیست. با توجه به گستردگی آزادی عمل افراد در این رسانه ها، هر یک از افراد اجتماع نمایندۀ یک فرهنگ برای به اشتراگ گذاشتن عقاید خود هستند. آنچه جوامع را به رشد می رساند رعایت اخلاق و پرهیز از تخریب دیگران است.
رعایت اخلاق سبب می شود تا افراد در کنار صلح و آرامش به حل مشکلات اجتماعی خویش بپردازند، برادری و برابری را حکفرما نماید. با توجه به تسهیل ارتباط، افراد جامعه برای استفاده از این رسانه ها باید آمادگی لازم را کسب کنند و سپس فعالیت های اجتماعی خود را با توجه به رشد و ارتقای کیفی اعضای جامعه در چارچوب روح اخلاقی و پرهیز از هتک حرمت به دیگران برای ایجاد یک جامعۀ فضیلت گرا اقدام نمایند. جهان شمولی لیبرالیسم خاص، همۀ فرهنگ ها نیست. در جوامع اسلامی با توجه به شرایط اجتماعی باید، تعادل و سازگاری بین ارزش های سنتی و مدرن جدی شود. تقابل ارزش های سنتی و مدرن ممکن است در رسانه ها منعکس شود. ارزش های سنتی با رعایت ضوابط اخلاق اسلامی به افراد معرفی شود. افراد اجتماع نباید از آزادی و اطمینانی که دولت به عنوان کارگزار برقراری نظم و امنیت به وجود آورده، سوءاستفاده کنند و نباید با تخریب افراد چهرۀ بی اخلاق از اسلام معرفی کنند.
* امر معروف و نهی از منکر
تبلیغ در شبکه های اجتماعی برای حفظ حجاب و عفاف نباید همراه با توهین و بی حرمتی به افراد بدحجاب باشد. امر به معروف و نهی از منکر برای تعالی و رشد جوامع اسلامی لازم است، اما در این مقوله باید با رعایت اخلاق به گسترش خوبی ها پرداخت. امر معروف و نهی از منکر یک وظیفۀ دینی و اخلاقی است؛ انتشار تصاویر مستهجن، آزادی و فردگرایی بیش از حد جوامع لیبرالی، مخصوص جوامع دینی نیست، جامعۀ دینی باید به سمت پیشرفت فضیلت و ارتقای جایگاه انسانی گام بردارد. از شبکه های اجتماعی فرصتی برای همدلی با روحیۀ معرفت گرایی و اخلاق در جوامع اسلامی باید استفاده کرد و از سمت دهی جامعه به ارزش هایی که مغایر با قواعد اسلامی است، جلوگیری کرد.
جنگ، خونریزی، ناامنی پدیدۀ بسیار بدی شده و راه را برای گفتگو و بیان همۀ عقاید بسته است. فضای شبکه ای می تواند در جهت حمایت از مردم مظلوم نیز مورد استفاده قرار گیرد شاید در فراسوی مرزها تاثیر خود را بگذارد و ابراز همدردی خاص جامعۀ خودی نباشد بلکه حتی حمایت از همۀ مظلومین جهان برای ترویج صلح و آرامش صورت پذیرد.
* اخلاق مداری و جلوگیری از هتک حرمت سیاسیون و افراد خاص
اخیراً توهین به سیاسیون و هنرمندان توسط برخی از کاربران اجتماعی مد شده است. افراد جامعه در این رسانه ها که تولید کنندۀ اصلی فرهنگ و انتشار هنجارهای خاص جوامع خودشان را بر عهده دارند، نباید از این آزادی عمل در جهت بی اخلاقی و هتک حرمت به حقوق خصوصی برخی افراد مثل، هنرمندان و صاحب منصبان سیاسی، استفاده کنند. اعتماد مردم و حکومت با نقد سالم افراد جامعه و متقابلاً روحیۀ نقدپذیری دولت ممکن می شود.
* اخلاق در تبلیغات انتخاباتی
هنگام انتخابات در رسانه های شبکه های اجتماعی همانند رسانه های دیگر، طرفداران هر کدام از گفتمان ها در مقابل یکدیگر قرار دارند. فضای کاربران اجتماعی، نمایندگی و حمایت خود را در جهت دهی افکار مخاطبان، مطابق با عقاید سنتی و مدرن از گفتمان های پویا در اجتماع بر عهده می گیرند. گسترش فرهنگ در تبلیغات شبکه های اجتماعی هنگام انتخابات زمانی اتفاق می افتد که برای حذف رقیب از تخریب رقیب استفاده نشود. ایجاد تنش و بد اخلاقی جوامع را از اهداف اصلی اش دور می‌کند. رعایت احترام و درک متقابل کاربران که در فضای مجازی به تبلیغ و ترویج گفتمان ها می پردازند راهی برای ترویج روحیۀ برادری و ایجاد وحدت در اجتماع است.
همانطور که در مطالب بیان شد رسالت پیامبران و امامان گسترش و رشد اخلاق گرایی در جوامع بشری است. رشد، روز افزون تکنولوژی و سهولت ارتباط در شبکه های اجتماعی بر اساس روحیۀ اخلاق مداری برای ترویج برادری، برابری، امر معروف و نهی از منکر، حفظ حقوق خصوصی، پرهیز از هتک حرمت، ترویج و حمایت از مظلومین جهان، مقابله با جهان شمولی غربی، گسترش پیدا کند.
پاورقی:
(1)- نهج الفصاحة، ص: 346
(2)- تحف العقول، النص، ص: 215.
(3)- الكافي (ط - دارالحديث)، ج3، ص: 277.
(4)- مائده، 8.
«مریم گمشاد»، فوق لیسانس دانشگاه مفید
