به گزارش خبرگزاری حوزه، اخیرا بحث این که اقتصاد اسلامی داریم یا نه، در حوزه علمیه بالا گرفته و این نظریه موافقان و مخالفانی پیدا کرده و منجر به دعوای طلبگی شده است. از جمله کسانی که قائل به عدم اقتصاد اسلامی است، آیت الله علوی بروجردی از اساتید دروس خارج حوزه علمیه می باشد که گفته، « اقتصاد اسلامی»، «جامعه‌شناسی اسلامی» و «روان‌شناسی اسلامی» و به طور کلی «علوم انسانی اسلامی» نداریم، سخنان اخیر این استاد حوزه با واکنش هایی در فضای مجازی و رسانه ای از سوی کارشناسان حوزوی مواجه شده است.

آیت الله علوی بروجردی در عین حال اعلام آمادگی کرده که اگر کسی از این ایده‌ها دفاع می‌کند و توانایی قانع کردن  وی را دارد، حاضر است که با او بحث و گفت وگو کند و با توجه به درخواست این استاد حوزه، برخی هم از وی دعوت به مناظره با حضور رسانه ها کرده اند.

رسانه رسمی حوزه اعلام می دارد آمادگی برگزاری مناظره با حضور موافقان و مخالفان در خبرگزاری حوزه را دارد.

خبرگزاری حوزه فارغ از صحت و سقم دیدگاه مخالفان و موافقان نظریه اقتصاد اسلامی، برخی از سخنان آنان را بازنشر می دهد:

بخشی از سخنان آیت الله علوی بروجردی:

ما چطور می‌آییم در اینجا، می‌خواهیم یک رشته‌ی اقتصاد اسلامی درست بکنیم؟ ما چندتا روایت و آیه داریم برای اینکه اگر تورم بالا رفت چجور بخواهیم کنترلش بکنیم؟ چندتا آیه و روایت داریم که رشد اقتصادی با چه فرمولی باید درست بشود؟ این مکاتب اقتصادی در دنیا هست، اقتصاددان‌ها هستند. اصلا اسلام نیامده است که علم بیاورد. ما خیال می‌کنیم پیغمبر اکرم، کارل مارکس هست! جای کارل مارکس نشسته است، جای فریدمن نشسته است. پیغمبر اکرم، جای ابوعلی سینا نشسته است، طبیب است، نه! نیامده که طب بیاورد، نیامده که اقتصاد بیاورد. پیغمبر یک مرشد معنوی هست. آمده ارزش‌های معنوی جامعه را بالا ببرد. نه اینکه بیاید اقتصاد درست بکند، نه اینکه بیاید علوم درست بکند. اقتصاد اسلامی هم یک شوخی است.»  

ببینید: فیلم گفت و گوی آیت الله علوی بروجردی

واکنش حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه

حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه از اساتید حوزه علمیه قم، طی یادداشتی در کانال خود نوشت: «برخی از اهل فقه بر این باورند که نباید بانک های کشور را ربوی دانست با این توجیه که اقتصاد علم است و اسلامی بردار نیست عرض بنده این است که اقتصاد تنها علم نیست در همه مکاتب دنیا یک ساحت اقتصاد عبارت از مکتب اقتصاد و ساحت دیگر حقوق اقتصادی است و این مطلب که بین علم اقتصاد و مکتب اقتصاد فرق است اجماع جهانی دارد و شهید صدر هم در اقتصادنا نیم قرن پیش گفته است اقتصاد اسلامی را نباید مطلقا نفی کرد بلکه مکتب اقتصاد اسلامی داریم همچنانکه مکتب اقتصاد لیبرالیستی و سوسیالیستی در جهان وجود دارد البته با گرایش های مختلف اما علم اقتصاد عبارت از فرمول های ریاضی وار است که با اقتصاد سنجی همراه است. فقه هم در ساحت حقوق اقتصادی و مکتب اقتصادی دخالت می کند نه علم اقتصاد

نکته دیگر اگر هم مشکل ربوی بودن بانکی کشور را با حیله های شرعی حل کنیم کارکرد بیمارگونه بانک ها را نمی توان انکار کرد.»

آیت الله علوی بروجردی در دیداری که با مدیرعامل یکی از بانک های مستقر در قم داشت بیان کرده بود: به بانک ها نباید به عنوان عامل ربایی نگاه کرد، این نگاه اشتباهی است که وجود دارد، زیرا بانک در گذشته و دوران صدر اسلام وجود نداشته، بلکه معاملات و بنگاهای خاص و مؤسساتی جدید است که از سوی غربی ها به وجود آمده و به مردم و جامعه خدمت رسانی می کنند.

او با بیان اینکه اقتصاد فرمول و علم است و اقتصاد اسلامی نداریم و مخالف این نظریه می باشم گفت: اقتصاد اسلامی، اقتصاد عقلایی است و در کل مباحث اقتصادی، غیر از تعداد معدودی، بقیه حکم به امضائی دادن اقتصاد داده اند، یعنی نگاه می کنیم سیره عقلا چگونه عمل می کنند، اگربا سیره مخالفت نداشت، امضاء می کنند؛ سیره عقلایی هم یعنی عقلای عالم و رشته های شناخته شده مقبول پیش همه، شرع هم همین می گوید. اقتصادی مقابل سوسیالیست نداریم.

نامه حجت الاسلام والمسلمین احمدحسین شریفی در پاسخ به آیت الله علوی بروجردی:

با تقدیم سلام به محضر استاد سیدجواد علوی

حضرتعالی در تاریخ ۲۹/ شهریور ۱۳۹۹ با «اکوایران» (رسانه تصویری تخصصی اقتصاد ایران) مصاحبه‌ای درباره اقتصاد اسلامی انجام داده‌اید [البته بنده همین امروز ۷/ ۷/ ۱۳۹۹ از آن مطلع شدم].

جنابعالی در ضمن این مصاحبه به صراحت مقوله‌هایی مثل «  اقتصاد اسلامی»، «جامعه‌شناسی اسلامی» و «روان‌شناسی اسلامی» و به طور کلی «علوم انسانی اسلامی» را انکار می‌کنید و ابراز ناراحتی می‌کنید که چرا مراکزی در حوزه علمیه تأسیس شده است که دنبال جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و اقتصادند!

افزون بر این، با صراحت پیامبر اکرم(ص) را صرفاً به عنوان یک «مرشد معنوی» معرفی می‌کنید که برای ارتقای اخلاق و معنویت مردم آمده است و هرگز کاری به علم و اقتصاد و سیاست و امثال آنها نداشته است! و در نهایت ایدة «علوم انسانی اسلامی» را یک «شوخی» می‌دانید و در عین حال اعلام آمادگی می‌کنید که اگر کسی از این ایده‌ها دفاع می‌کند و توانایی قانع کردن شما را دارد حاضرید که با او بحث و گفتگو کنید و می‌فرمایید:

پیرو این درخواست حضرتعالی، این کمترین طلاب که سالیانی است در  حوزه علوم انسانی اسلامی فعالیت دارم، اعلام آمادگی می‌کنم که هر زمانی و در هرمکانی که حضرتعالی صلاح بدانید آماده‌ام که به محضر شما شرفیاب شوم و در این زمینه با شما گفتگو کنم.

البته طبیعی است که چون درخواست حضرتعالی به صورت عمومی و رسانه‌ای مطرح شده است، این بنده نیز اجابت آن را به  صورت عمومی و رسانه‌ای اعلام_کنم و همچنین این انتظار را داشته باشم که  گفتگوی ما  با حضور اصحاب رسانه‌های مکتوب و  تصویری باشد تا مخاطبان و علاقه مندان به این مباحث در جریان  قوت و ضعف استدلال‌های طرفین قرار گیرند.

بنده  مطمئن‌ام که چنین گفتگوهایی می‌تواند  خدمات بزرگی به فضای علمی و فرهنگی کشور داشته باشد و امید واثق دارم که مورد رضایت خدای متعال هم قرار خواهد گرفت. در انتظار اذن حضرتعالی هستم.

ارادتمند شما/ احمدحسین شریفی/ حوزه علمیه قم/ هفتم مهر  ۱۳۹۹

حجت‌الاسلام والمسلمین کشوری دبیر شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی نیز که سال قبل به همین سخنان  آیت‌الله علوی  بروجردی واکنش نشان داده بود.

بسم الله الرحمن الرحیم

جناب استاد محمد جواد علوی بروجردی

سلام علیکم و رحمة الله

اظهارات عجیب جنابعالی در روز یک شنبه ۲۵ تیرماه ۱۳۹۶ مبنی بر اینکه با اقتصاد اسلامی مخالف هستید و اقتصاد آزاد را به رسمیت می شناسید؛ دلیل نگارش این نامه کوتاه به جنابعالی است.

شما در دیدار با مدیران و روسای شعب بانک کوثر استان قم اظهار داشتید: خوش‌بختانه در دولت فعلی، که ان‌شاء‌الله در دولت بعد هم ادامه پیدا کند، کسانی سر کار آمدند که اقتصاد را می‌فهمند. اقتصاد علم است. حتی من گاهی گفته‌ام با تعبیر «اقتصاد اسلامی» مخالفم. چون اقتصاد اسلامی همان اقتصاد عُقلایی است. مباحث اقتصادی ما محدود است و بیش از ۲۰ موضوع نیست که در آنها حکم تأسیسی داده‌ایم. در بقیه موضوعات، حکم امضایی است. یعنی نگاه می‌کنیم و می‌بینیم که سیره عقلایی چگونه نگاه می‌کند.

اگر با عمومات و اصلاحات ما منافات نداشت امضا می‌کنیم و بدین‌ترتیب مشمول تأیید شرع می‌شود. منظور از عقلا چیست؟ عقلای عالم روش‌های اقتصادی شناخته‌شده مقبولی پیش همگان دارند که مجموع آنها اقتصاد عقلایی می‌شود. شرع هم همین را می‌گوید. اسلام هم همین را می‌گوید. اقتصاد عقلایی اقتصاد آزاد است نه اقتصاد کمونیستی… .

پیشنهاد می‌کنم قبل از طرح اظهارات اینچنینی و نسبت دادن برخی از آراء و نظرات خویش به اسلام؛ لااقل از باب توسعه مطالعات موضوع شناسی، برخی کتب و مقالات به اصطلاح صاحب نظران اقتصاد آزاد را مطالعه بفرمائید و مصادیق متعدد تعارض اقتصاد آزاد را با احکام و تعاریف فقهی مشاهده کنید.

به عنوان مثال جان مینارد کینز در بخشی از مقاله خود می‌‍نویسد: دست کم باید برای صد سال دیگر برای خود و هرکس دیگر تظاهر کنیم که بدی، نیکی است ونیکی بدی است؛ زیرا بدی مفید است و نیکی نیست. حرص و طمع و ربا و محافظه‌کاری؛ باید هم‌چنان برای یک مدت کوتاه دیگر؛ خدایان ما باشند. زیرا فقط آن‌ها می‌توانند ما را از گذرگاه تاریک اقتصادی به روشنائی روز؛ رهنما شوند.(۱) (مقاله جان مینارد کینز با نام «Economic Possibilities for our Grandchildren» منتشر شده در سال ۱۹۳۰)

همچنین آدام اسمیت در کتاب ثروت ملل (Wealth of nation) آدام اسمیت(۱۷۲۳-۱۷۹۰)، سال ۱۷۷۶، ص۱۶) ضمن نفی خیرخواهی به عنوان منشاء حرکت، نفع شخصی را علت تحرک معرفی می کند و می نویسد: او[انسان] بیشتر موفق خواهد بود اگر بتواند خوددوستی همنوعانش را در راسـتای منـافع خویش جلب کند، و به ایشان نشان دهد که به نفع خودشان است برای او همان کارهـایی را انجام دهند که وی به آنها نیاز دارد… ما از سخاوتمندی قصاب و آبجـو سـاز و نـانوا انتظـار شام نمیکشیم بلکه به جهت التفات آنها به منافعشان انتظار شام داریم. ما خود را نه مخاطب انسان دوستی ایشان بلکه مخاطب خوددوستی شان میدانیم. و با ایشـان نـه از ضـروریاتمان  بلکه از منافعشان سخن به میان می آوریم…(۲)

البته کسانی مذبوحانه تلاش کرده اند تا این تصریحات روشن آدام اسمیت درباره نفع شخصی و خودخواهی را توجیه کنند و گفته اند که خویشتن دوستی و ملاحظه منافع شخصی غیر از خودبینی است.

جناب آقای بروجردی!

غیر از تصریحات روشنی که در کلمات اقتصاددانان بازار آزاد برای تئوریزه‌کردن مُحَرَّماتی همچون ربا، حرص، خودخواهی و رذائل اخلاقی به عنوان محرک بخش اقتصاد وجود دارد؛ در عمل هم اقتصاد آزاد در رفع مشکلاتی مانند فاصله طبقاتی، عدم سلامت غذائی، تخریب محیط زیست، وضع قوانین ناعادلانه و توسعه فقر موفق عمل نکرده است. به عبارت روشنتر اگر شاخصه‌های ارزیابی اقتصاد خوب را مسائلی مانند تحقق عدالت( کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ ۚ – سوره حشر- آیه ۷)، غلبه مشاغل مستقل نسبت به مشاغل استخدامی(مَنْ آجَرَ نَفْسَهُ فَقَدْ حَظَرَ عَلَی نَفْسِهِ اَلرِّزْقَ _کافی جلد ۵)، نزدیکی مکان شغل به محل اسکان خانواده فرد شاغل(إِنَّ مِنْ سَعَادَةِ اَلْمَرْءِ أَنْ یَکُونَ مَتْجَرُهُ فِی بَلَدِهِ- کافی جلد ۵)،۳- تولید غذای طیب (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ- سوره بقره-آیه ۱۷۲)، کاهش احتکار و….  تحقق شرافت شغلی تعریف کنیم؛ اقتصاد آزادِ سرمایه‌داران زالو صفت در تحقق این امور موفق نبوده است و به همین دلیل نمی‌تواند مورد تجویز حوزه‌های علمیه قرار گیرد.

امیدوارم پیش قدم توسعه مباحثات فقهی در حوزه نظام سازی و یا لااقل در بخش موضوع‌شناسی در حوزه‌های مرتبط با موضوعات مدرن شوید؛ تا زمینه پیدایش این نظریات غیر دقیق در آراء تان تضعیف گردد. در همین راستا بررسی فقه المکاسب در فضای نظام مقایسه با مکتب نهاد گرائی -که شاکله محتوای آن در ۵ بخش ۱-طبقه بندی فقهی مشاغل، ۲- ویژگی‌های الگوی تولید در اسلام، ۳- ویژگی‌های بازار در اسلام، ۴- تبیین شرایط حاکم بر مبادله(به ویژه تبیین کارکرد تسعیر اختیاری) و۵- تبیین اصل حاکم بر تجارت بین‌الملل، تنظیم شده است- و -همچنین بررسی الگوی نُه بخشی بررسی موضوعات مدرن- می‌تواند به قضاوت نهائی درباره اقتصاد اسلامی و اقتصاد آزاد کمک وافری کند.

یادآور می‌شود، چندی پیش نیز آیت‌الله هادوی تهرانی در سخنانی نسبت به خروجی جزوه‌ای از سوی شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی به عنوان اقتصاد اسلامی به شدت انتقاد و تصریح کرد: با نوشتن چنین جزوه‌ای، اقتصاد اسلامی به دست نمی‌آید و ساده سازی مسئله است.

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. For at least another hundred years we must pretend to ourselves and to everyone that fair is foul and foul is fair; for foul is useful and fair is not. Avarice and usury and precaution must be our gods for a little longer still. For only they can lead us out of the tunnel of economic necessity into daylight.

.[۲] …this is how we obtain from one another most of the help that we need. We don’t expect our dinner from the benevolence of the butcher, brewer, or baker but from their regard for their own interest; we appeal not to their humanity but to their self-love, and talk to them not of our needs but of their advantages لینک کتاب ثروت ملل در کتابخانه The Public’s Library and Digital Archive (آرشیو کتابخانه عمومی و دیجیتال): https://www.ibiblio.org/ml/libri/s/SmithA_WealthNations_p.pdf