محمود پسندیده، نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد" در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در مشهد، پیرامون مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد گفت: تعلیم و تربیت از مسائل مهم و اساسی و نیاز مبرم جامعه است، از این ‌رو بررسی و شناخت دقیق جایگاه علم و دانش که درگذشته منحصر به مدارس علمیه بوده، ضرورت دارد.

وقف پشتوانه اقتصادی حوزه‌های علمیه است

وی با اشاره به نقش وقف در اداره و ایجاد مدارس علمیه، گفت: با توجه به اینکه چنین مراکز علمی و آموزشی فقط جنبه فرهنگی دارند، به همین خاطر لازم است راهکارهای اقتصادی برای اداره مدارس در نظر گرفته شود، تا از پشتوانه محکمی برخوردار شوند، زیرا در صورت عدم پشتوانه نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.

نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد" در توضیح این مطلب افزود: نقش وقف به‌عنوان سنتی حسنه بر همگان روشن است،  به‌ جرأت می‌توان گفت اگر وقف در فرهنگ غنی اسلامی وجود نداشت، رشد علم و فرهنگ و تربیت دانشمندان و عالمان با دشواری‌های زیادی روبه‌رو می‌شد، لذا اگر در سده‌های اخیر مدارس علمیه خاستگاه عالمان و اندیشمندان فراوانی بوده اند به‌یقین یکی از عوامل مهم آن پشتوانه مالی آن‌ها  بوده که از فرهنگ اسلامی وقف سرچشمه گرفته است .

پسندیده با اشاره به اینکه وقف یک ارزش در میان جامعه اسلامی  است و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، افزود:  در چنین جامعه‌ای افراد بسیاری یافت می‌شوند که برای به دست آوردن ثواب یا اعتبار، به تخصیص قسمتی از اموال خود برای ساخت مدارس و تربیت عالمان و دانشمندان اقدام می کنند؛ بر این اساس بسیاری از مدارس علمیه بر پایه وقف ساخته شده است و بانیان و واقفان آن‌ها برای تأمین هزینه‌ها، موقوف‌هایی تعیین می‌کردند.

پژوهگش بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی به وقف نامه‌های مدارس علمیه تاریخی مشهد اشاره کرد و افزود: در وقف نامه مدارس، چگونگی اداره آن‌ها و مستمری هر یک از طلاب و کارکنان تعیین شده است.

وی در توضیح این مطلب گفت: متولی مسئول اداره بود و حقوق و تکلیف‌های او در وقف نامه ذکر می‌شد، اگر به علتی برای مدرسه متولی تعیین نمی‌شد، یا از بین رفتن وقف نامه در این امر خللی به وجود می‌آمد، تولیت مدرسه با حاکم شرع بود که یا خود او به این کار مبادرت می‌ورزید و یا یک متولی (متولی منصوب) برای مدرسه تعیین می‌کرد.

نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد" ادامه داد: در اغلب اوقات شخصی توسط واقف با عنوان ناظر نیز برگزیده می‌شد که بر کار متولی نظارت داشت، در این صورت اختیارات ناظر را در وقف نامه مشخص می‌کردند، حتی گاهی اوقات به او اجازه می‌دادند، درصورتی‌که دید، متولی کار خود را خوب انجام نمی‌دهد، او را برکنار کند و شخص دیگری را بر گزیند.

توجه واقفان به برنامه های  اقتصادی و حقوق کارکنان مدارس

وی به توجه واقفان به برنامه های  اقتصاد و حقوق کارکنان مدارس علمیه نیز اشاره کرد و گفت: حقوق و مستمری مدرس یا مدرسان، طلاب، متولی، ناظر، مؤذن، خادم، چراغ‌دار، آبکش و سایر کارکنان را در وقف نامه مشخص می کردند. برای مثال در مدرسه فاضل خان طبق وقف نامه تعدادی از اساتید(مدرس)، کتابدار،  غایب نویس، تحصیل‌دار و خادم مشغول کار بودند و در گزارش‌های موجود نام و شغل تک‌تک این افراد، حضور و غیاب طلاب و اخبار روزانه مرتبط به آن‌ها، موجود است.

پسندیده  با اشاره به اهمیت مدارس علمیه و بهره‌گیری هر چه بیشتر طلاب از این مدارس، به وقف نامه‌های حوزه‌های علمیه اشاره کرد که حتی زمان اقامت طلاب را نیز تعیین کرده است، ابراز داشت: در برخی از وقف نامه‌ها مدت تحصیل، اقامت طلاب در مدرسه نیز تعیین می‌شد، تا مبادا  کسی به نیتی غیر از تحصیل در مدرسه ساکن شود، چنان‌که در وقف نامه مدرسه پریزاد حداکثر مدت اقامت در مدرسه برای طلاب زائر سه ماه ذکر شده است، ایام تعطیلات سالانه مدرسه و حداقل روزها و شب‌های اقامت طلاب و تعداد آنان نیز در برخی از وقف نامه‌ها معین می‌گردید، همچنین ایام عزاداری و به‌ویژه برگزاری آن و نیز گاهی اوقات وعظ و تذکر عمومی مردم در مدرسه و ... نیز در وقف نامه‌ها ذکر شده است .

وی با اشاره به تحقیقاتی که درباره تاریخچه مدارس علمیه در مشهد انجام داده است، گفت: در تحقیقی که انجام ‌شده است، از اسناد موجود، سندها و موقوفه‌های 13 مدرسه تاریخی در مشهد که به دوره تیموریان، صفویان و قاجاریه تعلق دارد مورد بررسی قرار گرفته که به‌ خوبی نشانگر جایگاه وقف در ساخت مدارس و رشد و توسعه آن‌ها بوده است .

نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد" با اشاره به تاریخچه تشکیل حوزه‌های علمیه در مشهد، گفت: حوزه علمیه مشهد خوشبختانه یکی از حوزه‌های باریشه و کهن‌ ایران اسلامی است. برخی فکر می‌کردند اولین مدرسه علمیه را خواجه نظام ملک طوسی تأسیس کرده است، ولی ما در تحقیقاتی که در بنیاد پژوهش‌های اسلامی داشتیم به این نتیجه رسیدیم که اولین مدرسه توسط نیشابوری‌ها  در نیشابور تأسیس‌شده است  و بعد از آن مدرسه خواجه نظام احداث ‌شده است .

پسندیده با توجه به اسناد موجود درباره تاریخچه اولین مدرسه علمیه، گفت: اولین مدرسه توسط شیعیان در جایی که امام رضا علیه‌السلام بودند؛ در دوره تیموریان مدرسه بالاسر و بعد مدرسه دو درب، مدرسه پریزاد که بعدها مدرسه مستشاری به مدارس مشهد هم اضافه شد، در جوار حرم حضرت رضا علیه السلام بوده است.

رنسانس علمی مدارس علمیه مشهد در عهد صفویان است

وی ادامه داد: در دوره صفویه 8 تا 10 مدرسه علمیه در مشهد ساخته شد. که مدارس بسیار زیبایی بودند از جمله مدرسه فاضل خان، مدرسه میرزا جعفر، مدرسه خیرات خان، مدرسه بهزادیه، مدرسه عباسقلی خان که خوشبختانه بنای قدیمی با همان سبک معماری این مدرسه باقی‌مانده است.

وی ادامه داد: در دوره صفویه یک رنسانس علمی در مشهد اتفاق افتاد که  از بُعد ساختار علمی ایجاد مدارس علمیه در کل کشور به‌خصوص در شهرهای مذهبی، به ویژه مشهد، تربیت عالمان بیشتر در این گروه اتفاق افتاد.

پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی به کاهش ساخت مدرسه  در دوره قاجاریه اشاره کرد و افزود: در دوره قاجاریه،  نهضت ساخت مدارس علمیه و پرورش عالمان دینی تقریباً افت کرد؛ در این دوره  4 مدرسه ساخته شد از جمله مدرسه علمیه سلیمانیه و مدرسه علمیه حاج‌آقا جان.

مدرسه بالاسر اولین مدرسه مشهد بوده است

وی یادآور شد: اولین مدرسه علمیه‌ای که بعد از شهادت امام رضا علیه‌السلام  در مشهد ساخته‌ و ثبت‌شده است، مدرسه بالاسر است  که اکنون در حرم رضوی قرار دارد.  مدرسه بالاسر به خاطر اینکه رواق دارالولایه ساخته شود  به خاطر کمبود جا  تخریب شد و الان  مدرسه‌ای با عنوان بالاسر نداریم، ولی  مدرسه دو درب(دارالقرآن کریم) و پر‌یزاد قدیمی‌ترین مدارس علمیه مشهد هستند که در مجموعه اماکن متبرکه قرار دارند.

نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد"  با اشاره به اینکه مدرسه بالاسر که در آن قبر بایسنقر بوده است، اولین مدرسه در مشهد بوده است ، افزود: مدرسه بالاسر که در بالاسر حضرت رضا (ع) قرار داشته با وسعت حرم رضوی و ساخت رواق دارالولایه هیچ‌یک از قسمت‌های این مدرسه باقی نمانده است و تنها با عنوان رواق بالاسر حضرت در حرم رضوی وجود دارد.

پسندیده با اشاره به کسانی که مدارس دو درب و پریزاد را ساخته‌اند،گفت: مدرسه پریزاد توسط پریزاد ندیمه گوهرشاد خاتون ساخته‌شد؛ وی این مدرسه را  از مصالح و مواد بنایی که از مسجد گوهرشاد زیاد آمده است، ساخت. یکی از بندهای وقف نامه این مدرسه ع این است که برای طلاب زائر ساخته‌شده که  بیش از 3 ماه بیشتر در این مدرسه اقامت نکنند .

وی درباره مدرسه دو درب در جوار حضرت رضا(ع) گفت: این مدرسه را یوسف خواجه در دوران تیموریان ساخته است که در زیر یکی از گنبدهای این مدرسه آرامگاه او نیز هست، این مدرسه را امروز به نام دارالقرآن کریم می‌شناسند که یکی از بناهای زیبا و به‌یادماندنی شهر مشهد است.

پژوهشگر بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی درباره ساخت‌ و ساز مدارس علمیه در دوره تیموریان نیز افزود: در دوره تیموریان هدف از ساخت مدارس یک گور گاه در نزدیکی حرم امام رضا(ع) برای فرد واقف بود، همان‌طور که یوسف خواجه مدرسه دو درب را می‌سازد و در همان‌جا نیز او را دفن می‌کنند .

نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد" درباره مدارسی که در اطراف و داخل حرم امام رضا(ع) بوده‌اند، گفت: با توجه به وسعت و ساخت فضاهای اطراف ضریح در سده‌های اخیر و تخریب مدارس،خوشبختانه دو مدرسه دو درب و پریزاد در داخل حرم رضوی با همان حجره‌های قدیمی وجود دارند، با این تفاوت که تدریسی در این دو مدرسه صورت نمی‌گیرد و برای اینکه خواسته‌های واقف هم برآورده شده باشد فعالیت  فرهنگی در طول سال دارد.

وقف پشتوانه اقتصادی و ماندگاری  مدارس علمیه است

پژوهشگر بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج) با اشاره به اینکه مدارس تاریخی مشهد توسط افرادی که تاجر، یا به حکومت وابسته بودند ساخته‌ شده اند، افزود: از آنجایی‌که کارکرد مدارس، علمی بوده و اقتصادی نبوده است، با قرار دادن یکی سری موقوفات از سوی افراد سازنده برای اداره مالی مدرسه، حتی با مرگ واقف  مدرسه تعطیل نمی‌شد.

وی در ادامه افزود:م درسه فاضل خان در صحن جمهوری بوده است. این مدرسه از مدارس علمیه منظم مشهد بوده ،که تمام متون واقف نامه اجرا می‌شده است.

نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد"  ادامه داد: مدارس علمیه که ما درعصر حاضر داریم متاسفانه یا موقوفه ای ندارند یا بسیار ضعیف است، به همین خاطر بعد از مدتی از بین می رود .

پسندیده  تصریح کرد: مدارسی که موقوفه دارند، در حال حاضر  چه در حوزه علمیه برادران و خواهران می توان امروز آنها را احیا کنند، در حال حاضر مرکز مدیریت حوزه خراسان اجرای نیات واقفان و احیای موقوفات مدارس علمیه را دنبال می کند که امیدواریم به سر انجام برسد.

وی با تاکید بر ضرورت احیای موقوفات، افزود: بعضی از مدارس قدیمی موقوفات عظیمی داشته اند، مانند مدرسه عباسقلی خان  که حتی در شهرهای مثل تربت حیدریه، تربت  جام، باخرز و در خارج از کشور نیز در افغانستان ولایت فراه، ولایت بادغیس و هرات موقوفه داشته است.

پسندیده با اشاره به اینکه در سالهای اخیر و پس از انقلاب برخی از این موقوفات شناسایی و به حوزه بازگردانده شدند، گفت: متاسفانه به مرور زمان برخی این موقوفات را تصاحب کردند  و متصرفان حاضر نیستند آنها را به مدرسه بازگرداند.

نویسنده کتاب "اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد"  با اشاره به  مدرسه سلیمانیه، گفت: موقوفات این مدرسه در اطراف تهران و خراسان است و اگر موقوفات مدرسه به صورت بهینه استفاده و احیا شوند، حوزه علمیه خراسان دیگر نیاز مالی نخواهد داشت.

پسندیده در پایان گفت: مدرسه علمیه آیت الله خویی(ره) در مشهد موقوفه های مناسبی  دارد و توانسته به نحو احسن از آنها استفاده کند و امکانات مناسبی برای طلاب فراهم کند و این به خاطر بهره مندی از موقوفات است.

گفتگو: زهرا حسینی