خبرگزاری«حوزه»،همزمان با آغاز ماه محرم، ماه حزن واندوه شیعیان حضرت سید الشهداء(ع)، مطالبی در چندین شماره با عنوان منبر اقتصاد مقاومتی از محمد جواد توکلی از اساتید اقتصاد، با موضوع «اقتصاد مقاومتی در عاشورا» تقدیم علاقه مندان می شود:
- وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ(الذاريات:19).
- امام صادق(ع) : المال لله یضعه عند الرجل ودایع و جوز لهم ان یاکلوا قصدا و ینکحوا قصدا و یرکبوا قصدا و یعودوا بما سوی ذلک علی فقراء المومنین و یرموا به شعثهم فمن فعل ذلک کان ما یاکل حلالا و یشرب حلالا و یرکب حلالا و ینکح حلالا و من عدا ذلک کان علیه حراما (وسائل الشیعه، ج 11، ص 500)
انفاق در راه خدا نقطه قوت اندیشه اقتصادی اسلام
در رویکرد اسلامی نسبت به اقتصاد، مشارکت مردم در کمک به فقرا و نیازمندان بسیار پر رنگ است. هر چند اسلام برای دولت نقشی اساسی در فقر زدایی در نظر می‌گیرد، ولی از مردم سلب مسئولیت نمی‌کند. البته در عین حال اسلام افراد را تشویق می‌کند که خودشان اقدام به کار و تلاش کنند و تا حد ممکن از وابستگی به دیگران بپرهیزند. اسلام كار و تلاش براي کسب روزی جهت تامین خود و خانواده را واجب عینی مي‌داند. با اين وجود، برخي از افراد جامعه یا توانایی کار کردن ندارند و یا درآمدشان كفاف نيازهاي مصرفي آنها را نمي‌دهد اسلام براي حل اين مشكل سعي در ترويج فرهنگ انفاق و ایثار نموده است.[1] تاکید اسلام بر فرهنگ ایثار و انفاق ناشی از اعتقاد به وجود حیات جاودانه و جنبه مقدمی دنیا برای آخرت است.[2]
تصویر دقیق امام صادق از وظایف مسلمانان
امام صادق(ع) در روایتی که در بالا آمده به زیبایی وظیفه مسلمانان در فقر زدایی را گوشزد می‌کند. در این روایت بر چند نکته تاکید شده است:
- امانت بودن اموال نزد انسان: حضرت ابتدا بر این نکته تاکید می‌کنند که مالکیت ما بر اموال مالکیت اعتباری است و مالکیت حقیقی از ان خدا است و تنها به صورت ودیعه در اختیار ما گذاشته شده است: المال لله یضعه عند الرجل ودایع
- لزوم توجه به دستورات صاحب واقعی اموال: امام صادق (ع) با توجه به ودیعه بودن اموال نزد افراد می‌فرمایند که پس ما باید ببینیم که خداوند متعادل که این اموال را نزد ما به امانت گذاشته، چه دستوری در مورد چگونگی استفاده از آنها دارد.
- لزوم رعایت اعتدال در مصرف: بنا به فرمایش امام صادق(ع) خداوند از ما خواسته است که در مصرف اموال رعایت اعتدال را بکنیم (و جوز لهم ان یاکلوا قصدا و ینکحوا قصدا و یرکبوا قصدا) و مابقی اموالمان را در راه خداوند ببخشیم (و یعودوا بما سوی ذلک علی فقراء المومنین و یرموا به شعثهم)
- ملاک حلال و حرام: رعایت اعتدال در مصرف و بخشش مازاد به فقرا حضرت در ادامه می‌فرماید که هر کس این گونه عمل کند یعنی از اموال تحت اختیارش به اعتدال مصرف کنند و مازادش را به فقرا ببخشد، مصارفش حلال است فمن فعل ذلک کان ما یاکل حلالا و یشرب حلالا و یرکب حلالا و ینکح حلالا؛ ولی کسی که از این رویه عدول کند مرتکب حرام خواری شده است: و من عدا ذلک کان علیه حراما
چرخه تولید، مصرف و انفاق
در اقتصاد اسلامی بین اجزای سبک زندگی اقتصادی ارتباط هماهنگی وجود دارد. در رويكرد اسلامي نسبت به فرهنگ اقتصادي مطلوب، همان‌گونه كه گفته شد، هرچند تمايل به كسب روزي حلال امري مطلوب و پسنديده است؛ حرص و طمع ناپسند است. اسلام در عين ترويج فرهنگ كار و تلاش در عرصه تولید، قناعت و پرهیز از اسراف و تجمل گرایی در عرصه مصرف و انفاق و ایثار در عرصه توزیع را توصيه مي‌نمايد. در نگرش اسلامي، تضعيف اين ارزش‌ها در جامعه باعث آسيب‌پذير شدن افراد و جامعه مي‌شود.
حرص نسبت به دنیا ریشه انحراف قوم شعیب و داود
قرآن کریم با اشاره به داستان قوم شعیب (ع)، انحراف آنها را به علت حریص بودنشان بر دنیا برشمرده که با صراحت به پیامبرشان شعیب گفتند ای شعیب! آیا نمازت به تو دستور می‌دهد که آنچه را پدرانمان می‌پرستیدند ترک کنید یا آنچه را می‌خواهیم در اموالمان انجام ندهیم؟( قالوا یا شعیب اصلاتک تامرک ان نترک ما یعبد آبائنا او ان نفعل فی اموالنا ما نشاء؛ هود: 87) .
همچنین خداوند متعال با اشاره به داستانی مربوط به زمان داوود (ع) بیان می‌کند که هنگامی که حرص بر انسان غلبه کند حتی نسبت به برادر ضعیف و ناتوان خود مرتکب ظلم فاحش می‌شود. خلاصه داستان چنین است که: دو برادر به عنوان شکایت نزد داوود(ع) آمدند یکی از آنها گفت: «این برادر من نود و نه میش دارد و من تنها یکی دارم، اما او اصرار می‌کند که این یکی را نیز به من واگذارد و در سخن بر من غلبه کرده است. آیا این انصاف است که صاحب نود و نه گوسفند مخصوصا اگر برادر باشد به تنها گوسفند برادرش چشم دوخته باشد. (ان هذا اخی له تسع و تسعون نعجة و لی نعجة واحدة فقال اکفلنیها و عزنی فی الخطاب).
دستان سخاوتنمد امام حسین
امام حسين عليه السلام بعد از شنيدن سخنان وي را به قنبر كرده، فرمود: آيا از مال حجاز، چيزي به جاي مانده است؟ قنبر گفت: بلي، چهار هزار دينار داريم. چهار هزار دینار خیلی است! هر دینار یعنی یک سکه طلا. امام فرمود: قنبر! آنها را حاضر كن كه اين شخص در مصرف آنها ما سزاوارتر و نيازمندتر است.
سپس به منزل رفته و رداي خود را كه بردي (يماني) بود، از تن درآورده و دينارها را در آن پيچيده، به خاطر شرم و حيا از اعرابي، از لاي در به آن مرد نيازمند داد و اشعار او را نيز با همان وزن پاسخ گفت:
خذها فاني اليک معتذر ***** و اعلم باني عليک ذو شفقة
اين‌ها را بگير؛ من از تو عذر مي خواهم (ببخشید که خیلی کم است) و بدان كه من به تو علاقمند و مهربان هستم.
لو کان في سيرنا الغداة عصا **** امست سمانا عليک مندفقة
اگر امروز قدرت و حكومتي دست ما بود، آسمان جود و رحمت ما بر تو ريزش مي كرد.
لکن ريب الزمان ذو غير ***** والکف مني قليلة النفقة.
ولي حوادث روزگار در حال دگرگوني است (بدين جهت تنگدست شده) و بخشش ما اندك شده است. [2] .
مرد عرب آن هديه‌ها را گرفته و گريست. امام حسين عليه السلام فرمود:آيا عطاي ما را كم شمردي؟ گفت: نه، هرگز! بلكه به اين مي‌انديشم كه اين دستان پر مهر و با سخاوت چگونه در زير خاك پنهان خواهد شد![3]
الگوی تامین اجتماعی مردمی مسجد محور
یکی از الگوهای موثر برای فقر زدایی الگوی تامین اجتماعی مسجد محور است. این الگو در برخی مساجد به صورت عملی اجرا شده است. بر اساس این الگو، مسجد هر محل به عنوان پایگاهی برای فقرزدایی از فقرای همان محل با اتکا به کمک‌های توانمندان آن منطقه مطرح می‌شود. نمونه واقعی تامین اجتماعی مردمی را می‌توان در رفتار حضرت امیرالمومنین دید که حضرت خودشان شبانه نان و خرما بر دوش می‌گرفت و در کمال احترام و به صورت ناشناس و با حفظ کامل کرامت فقرا به درب خانه آنها می‌برد. در این الگو هم کرامت فقرا حفظ می‌شود و هم با کمترین هزینه از جمله هزینه‌های نیروی انسانی افراد هم محله به صورت داوطلبانه درگیر در فقرزدایی می‌شوند. در این مدل چون افراد ساکنان محله خود را می‌شناسند، هزینه تشخیص متکدیان از فقرای واقعی کاهش می‌یابد. در این الگو می‌توان از ظرفیت مساجد برای جمع‌آوری تجهیزات انبار شده در خانه‌ها استفاده نمود و آن را به فقرا رساند. اگر الگوی کاملی از این مراکز تامین اجتماعی شکل بگیرد، می‌توان بین این مراکز در مساجد مختلف ارتباط برقرار کرد و پایگاه مرکزی را در مساجد جامع هر شهر قرار داد.
کتف مجروح سید الشهدا
هنگام تدفین شهدای کربلا، هنگامی که به زخم بدن حضرت امام حسین (ع) نگاه می‌کردند متوجه شدند که در کتف امام برآمدگی و آثار زخمی وجود دارد که شباهتی به زخم شمشیر و نیزه ندارد. امام سجاد (ع) در توضیح این مساله فرمود: از بس پدرم شب‌ها آرد و خرما به شانه می‌گرفت و به خانه فقرا می‌برد، کتفشان زخمی شده بود و این برآمدگی‌ها برجای مانده از آن زمان است.
