به گزارش خبرگزاری حوزه، حجتالاسلام والمسلمین موسویمقدم، رئیس پژوهشگاه امر به معروف و نهی از منکر کشور در گفتوگو با خبرگزاری حوزه، به بررسی جایگاه این فریضه الهی در منظومه علمی و اجتماعی حوزههای علمیه طی یک قرن اخیر پرداخت و گفت: در طول یک قرن گذشته، حوزههای علمیه بهعنوان پایگاههای اصلی تعلیم، ترویج و توسعه فقه شیعه، رویکردهای متنوعی نسبت به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اتخاذ کردهاند. از منظر فقهی، این فریضه همواره مورد تأکید بوده و وجوب آن مورد اجماع فقها قرار گرفته است. این فریضه بهعنوان یکی از ارکان حفظ سلامت جامعه اسلامی شناخته میشود و علمای حوزههای علمیه همواره بر اهمیت آن تأکید داشتهاند.
وی با اشاره به نوسان جایگاه اجتماعی و تمدنی این فریضه در دورههای مختلف، ادامه داد: پس از انقلاب اسلامی، تلاشهایی برای نهادینهسازی این فریضه صورت گرفته و برخی ساختارها و نهادهای مرتبط با آن شکل گرفتهاند. با این حال، هنوز نیاز جدی به بازنگری در روشهای اجرایی، ارتقای سطح آگاهی عمومی و گسترش گفتمان تمدنی این فریضه احساس میشود.
تحلیل سهگانه «فقه، جامعه و نهادسازی» در فریضه امر به معروف
حجتالاسلام والمسلمین موسویمقدم، رئیس پژوهشگاه امر به معروف و نهی از منکر، به تبیین ابعاد مختلف این فریضه از سه منظر فقهی، اجتماعی-سیاسی و تمدنی پرداخت.
فقه؛ از تکلیف فردی تا مسئولیت نظاممند
وی با اشاره به جایگاه علمی و فقهی امر به معروف و نهی از منکر، این فریضه را یکی از واجبات قطعی شریعت دانست که در طول قرون مختلف اسلامی مورد بحث و اجتهاد بوده است و گفت: شرایطی همچون احتمال تأثیر، عدم خوف از ضرر، و رعایت مراتب لزوم، از جمله قیود شرعی اجرای این حکم هستند.
حجتالاسلام موسویمقدم با تأکید بر تحولات نظری در فقه معاصر افزود: فقهایی همچون امام خمینی(ره) و آیتالله نائینی، با عبور از قرائت صرفاً فردی، این فریضه را در چارچوب مسئولیتی اجتماعی و حتی حکومتی مورد توجه قرار دادند.
وی از تهیه و انتشار فهرستی جامع از تألیفات فقهی مستقل در این زمینه توسط پژوهشکده خبر داد و آن را بستری مفید برای تحقیقات آینده دانست.
جامعه؛ از اخلاق فردی تا مقاومت سیاسی
رئیس پژوهشگاه امر به معروف با نگاهی تاریخی به سیر تطور این فریضه در ایران، تصریح کرد: در دوره قاجار، امر به معروف عمدتاً محدود به تذکرات اخلاقی و فردی بود، اما در دوره پهلوی و بهویژه در مقابله با کشف حجاب رضاخانی، به یک کنش سیاسی اعتراضی تبدیل شد.
وی ادامه داد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این فریضه وارد مرحله نهادیسازی شد و با تأسیس ستادهای رسمی، وظایف ساختاری و قانونی بر عهده نهادهای خاص گذاشته شد.
تمدن؛ نیاز به نهادهای کارآمد و گفتمانسازی تمدنی
حجتالاسلام موسویمقدم در ادامه با اشاره به ضرورت بازاندیشی تمدنی در حوزه این فریضه، اظهار کرد: در دنیای امروز با پیچیده شدن مناسبات اجتماعی، بیش از هر زمان نیازمند نهادهای تخصصی، منسجم و اثرگذار در این حوزه هستیم.
وی با اشاره به نقدهای موجود در این عرصه، افزود: برخی معتقدند که این فریضه هنوز در سطح حوزههای علمیه بهصورت یک گفتمان تمدنی نهادینه نشده و اغلب با رویکردهایی موسمی، جزیرهای و غیرپیوسته مواجه است.
از مشروطه تا جمهوری اسلامی؛ بازخوانی راهبردی جایگاه فریضه
حجتالاسلام والمسلمین موسویمقدم به بازخوانی تحولات تاریخی این فریضه در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی پرداخت و گفت: در دوره مشروطه، امر به معروف عمدتاً در سطح فردی و اخلاقی بود، اما با ظهور نهضتهای اجتماعی، رنگ و بوی سیاسی یافت. فقهایی چون آیتالله نائینی، بر مبنای اصل حفظ نظام، این فریضه را به ابزاری برای مقابله با استبداد تبدیل کردند.
وی افزود: در دوره پهلوی، با تقابل حکومت با مظاهر دینی، حوزههای علمیه امر به معروف را در قالب مقاومت فرهنگی بازتعریف کردند. با پیروزی انقلاب اسلامی، این فریضه به وظیفهای حکومتی ارتقاء یافت و در قالب نهادهای رسمی گنجانده شد.
وی از کمرنگ شدن تأثیر اجتماعی این فریضه در برخی دورهها و غلبه رویکردهای سلبی بر ایجابی نیز انتقاد کرد و خواستار بازنگری راهبردی در این زمینه شد.
بازتعریف امر به معروف بهمثابه شاخص تمدنی در تعاملات اخلاقی و اجتماعی
حجتالاسلام والمسلمین موسویمقدم، با نگاهی راهبردی به این فریضه الهی، آن را فراتر از یک وظیفه فردی دانست و از آن بهعنوان یکی از ارکان تمدنسازی اسلامی یاد کرد و اظهار داشت: امر به معروف و نهی از منکر میتواند بمثابه شاخص اخلاق اجتماعی، ساز و کار تعامل مدنی و راهبردی برای عبور از بحرانهای اخلاقی در جامعه معاصر مورد استفاده قرار گیرد.
سه حوزه تحول بنیادین در بازتعریف گفتمان تمدنی
رئیس پژوهشگاه امر به معروف با اشاره به ضرورت بازتعریف این فریضه در قالب یک پروژه تمدنی، سه حوزه تحول اساسی برای احیای این گفتمان را تبیین کرد.
تحول معرفتی
وی در این بخش، بر بازخوانی منابع دینی با رویکرد تمدنی تأکید کرد و گفت: لازم است فقه اجتماعی توسعه یابد و این فریضه از سطح فردی به سطح حکومتی و اجتماعی ارتقاء یابد. همچنین باید باب اجتهاد در مصادیق نوظهور مانند فضای مجازی و مقابله با فساد ساختاری باز شود.
تحول ساختاری
حجتالاسلام والمسلمین موسویمقدم بر لزوم عبور از نهادهای متمرکز دولتی به سمت شبکههای مردمی و تخصصی تأکید کرد و افزود: تلفیق این اصل با نظامهای آموزشی، رسانهای، اقتصادی و حقوق بشری، میتواند به شکلگیری ساختاری چندلایه و کارآمد بینجامد.
وی از طرح تأسیس «خانههای اخلاق اجتماعی» در محلهها و مساجد خبر داد و آن را پایگاهی برای گفتوگو و کنش جمعی دانست.
تحول روشی
وی همچنین حرکت از رویکردهای سنتی تذکر و اجبار به سمت گفتوگو، ارتباط بینافرهنگی و استفاده از هنر و رسانه را یکی از ضرورتهای گفتمانسازی در دنیای معاصر برشمرد. بکارگیری مشوقهای اجتماعی بهجای تنبیه نیز از دیگر نکاتی بود که موسویمقدم برای ترویج رفتارهای معروف بر آن تأکید کرد.
از فردگرایی تا نهادسازی اجتماعی
رئیس پژوهشگاه امر به معروف در جمعبندی سخنان خود، با بیان اینکه این فریضه باید از قالبهای محدود فردی خارج شده و به یک پروژه اجتماعی و تمدنی در حوزههای علمیه تبدیل شود، اظهار داشت: تعادل میان نقش مردمی و حکومتی، بهرهگیری از ابزارهای نوین و توجه به اقتضائات فرهنگی روز، سه مؤلفه کلیدی برای موفقیت در احیای تمدنی این فریضه الهی است.
نظر شما