به گزارش خبرگزاری«حوزه» آیت الله مقتدائی در درس خارج فقه سیاسی خود با موضوع « ولایت فقیه» به بررسی "معنی ولایت در کتب لغت و آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السلام" پرداخت.
متن مباحث مطرح شده این استاد حوزه در ذیل می آید.
ولایت در لغت
در مفردات راغب اصفهانی که معانی الفاظ قرآن را می‌آورد و مورد قبول و اعتماد است می‌فرماید؛ الوَلَاءُ و التَّوَالِي: أن يَحْصُلَ شيئان فصاعدا حصولا ليس بينهما ما ليس منهما
ولاء_که از ماده «وَلی» است_ دو چیز یا چند چیزی هستند که محقق می‌شوند و در کنار هم قرار می‌گیرند به گونه‌ای که بینشان هیچ فاصله‌ای نباشد وهیچ چیزی که غیر آن دو است بینشان نباشد، یعنی با هم بودن بدون فاصله و پشت سر هم آمدن بدون فاصله را ولاء و توالی گویند.
اشراب شدن معنی قرب در معنای ولایت
و یستعار منهما القرب
و چون به این معناست استعاره به قرب شده و معنای قرب بر آن بار شده است ، وقتی از آن مطلق قرب استفاده کردیم، استظهار مطلق قرب می‌کنیم و وقتی در قرب استفاده شد مطلق قرب است قرب جسمی و قرب معنوی و قرب مکانی.
قرب معنوی به معنی دوستی و محبت و به معنی یاری و نصرت هم آمده است.
مخلص کلام مفردات راغب در ماده ولاء
تا اینجا خلاصه کلام مفردات راغب این است که یکی از معانی ولاء قرب است و مطلق قرب را هم از این کنار هم قرار گرفتن استکشاف می‌کنیم و اینکه قرب هم انواعی دارد.
معنی وِلایت و وَلایت یکی است
در ادامه می‌فرماید و قیل: الوِلَايَةُ و الوَلَايَةُ نحو: الدِّلَالة و الدَّلَالة، و حقيقته: تَوَلِّي الامر
بعدا بحث می‌کنیم بعضی در لغت بین «وَلاء» به فتح واو و «وِلاء» به کسر واو فرق گذاشتند و گفتند ولایت به فتح دوستی است و ولایت به کسر واو به معنای سرپرستی است ولی در لغت اینگونه نیست، زیرا می‌بینید که راغب می‌فرماید وِلایت به کسر و وَلایت به فتح واو نظیر دِلالت به کسر دال و دَلالت به فتح دال است.
حقیقت معنی ولایت
حقیقت معنی ولایت _به کسر و فتح واو_ سرپرستی امر و عهده دار بودن است و خلاصه این است که ولایت به دو معناست؛ یکی به معنای قرب و یکی هم به معنای ولایت به معنای سرپرستی.
محل بحث ما ولایت به معنی سرپرستی می باشد، یعنی فقیهی که امر حکومت در دست اوست.
ولایت در کتاب لغت صحاح
در صحاح عینا همین دو معنی را دارد الْوَلْىُ: القربُ و الدنوُّ. يقال: تباعَدَ بعدَ وَلْی
وَلی به سکون لام یعنی نزدیکی و نزدیک هم بودن و عرب می‌گوید دور شدیم از یکدیگر، بعد از اینکه نزدیک یکدیگر بودیم.
و کذلک الوالی البلد و زمامدار، ولایت بر شهر پیدا کرد یعنی سرپرستی پیدا کرد یا ولی الرجل البیع یعنی فلانی ولایت بر بیع پیدا کرد و ولایة فیهما از باب سرپرست امر آن دو یعنی بلد و بیع را عهده‌دار شد.
و بعضی اهل لغت هم فقط معنای دوم را ذکر کرده‌اند.
ولایت در کتاب لغة اقرب الموارد
در اقرب الموارد آمده است ولی الشیئی یا ولی علیه وِلایة (بالکسر یا بالفتح) ای ملک امره، یعنی مالک کار او شد و قام به؛ و اداره امر بلد را عهده‌دار شد. ملاحظه می‌فرمایید که فقط معنای سرپرستی را آورده است.
ولایت در کتاب لغة لسان العرب
در لسان العرب معنای سرپرستی دارد والوَلِيُّ: وليُّ اليتيم الذي يلي أَمرَه و يقوم بكِفايته، یعنی کفالت و سرپرستی یتیم به عهده این شخص است یا گفته می‌شود وَليُّ المرأَةِ: الذي يلي عقد النكاح عليها؛ کسی است که عقد نکاح زن در دست اوست و لا يَدَعُها تسْتَبدُّ بعقد النكاح دونه، یعنی زن را رها نمی‌کند که مستقلا برای خودش عقد نکاح جاری نماید و در ادامه می‌فرماید: و فی الحدیث أَيُّما امرأَة نكحت بغير إِذن مولاها فنِكاحُها باطل در روایت داریم اگر زنی بدون سرپرست خود نکاح کرد و ازدواج کرد نکاحش باطل است. ملاحظه می‌فرمائید لسان العرب هم فقط یک معنای سرپرستی را مطرح کردند.
نتیجه بررسی معنی ولایت از لغات
در لغت برخی دو معنی آورده‌اند و برخی از کتب لغت فقط سرپرستی را آورده‌اند، پس بیشتر با اینکه بعضی‌ها دو معنی ذکر کردند معنی سرپرستی مورد توجه است.
ولایت در قرآن
در آیات کثیری این ماده با مشتقات مختلف ذکر شده است که بعضی تا 230 مورد ذکر کرده‌اند.
*﴿أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لاَ نَصِيرٍ﴾
نظر مرحوم طبرسی در مورد ماده ولایت
مرحوم طبرسی در مجمع البیان می‌فرماید؛ الولی هو القائم بالامر» کسی که سرپرستی امر دست اوست« و منه ولی عهد المسلمین» یعنی کسی که کفالت مسلمین به دست اوست» مرحوم طبرسی در معنای آیه شریفه می‌فرماید؛ خدای تعالی می‌فرماید: مگر نمی‌دانید ایها الناس هیچ کس بر شما سرپرستی ندارد به جز خداوند و کسی که قائم به امر شما باشد و شما را نصرت نماید احدی غیر از خدا نیست.
* ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾
شان نزول آیه ولایت؛ مولا علی علیه السلام است
تعبیر به «ولیّ» آمده و برای بیان مراد از «ولیّ» در آیه در مجمع البیان روایتی نقل می‌فرماید مفصل است که فقیری در موقع نماز وارد مسجد پیامبر شد و دور زد و تقاضای کمک کرد و کسی چیزی به او نداد و آن فقیر ناامیدانه در حال بیرون رفتن از مسجد بین نماز مستحبی گفت ایها الناس به مسجد پیامبر آمدم و هیچ کس کمکی نکرد و در همین حال دارم از مسجد پیامبر بیرون می‌روم. در این حال حضرت علی که مشغول نماز مستحبی بود دست خود را به طرف آن فقیر دراز کرد و اشاره کرد که انگشتر را از انگشت حضرت علی(ع) درآورد و آن فقیر چنین کرد و انگشتر را گرفت و رفت پس از آن آیه شریفه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ﴾ نازل شد
پس شأن نزول آیه که در رابطه با حضرت علی(ع) است و ولایت را ابتدائا برای خداوند می‌داند که بعد می‌خوانیم و در مرحله بعد ولایت برای رسول است و در مرحله بعد ولایت حضرت علی و ائمه است که همگی از خداوند به آنها تفویض شده است و لذا چون در ردیف ولایت خداوند قرار داده شده به معنای سرپرستی است. پیامبر در حال نماز بود رو برگرداند و پرسید چه کسی در راه خدا در حال نماز صدقه داد؟ همه بالاتفاق گفتند علی بود که صدقه داد. آیات کثیره‌ای هم هست در بین بحث‌ها می‌خوانیم.
ولایت در روایات
در روایات کثیره‌ای داریم که لفظ ولی و ولایت در آن استعمال شده است. و همین معنای سرپرستی مراد است.
در کافی از امام باقر علیه السلام نقل است: بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَايَةِ وَ لَمْ يُنَادَ بِشَيْ‌ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالْوَلَايَةِ
اسلام بر پنج پایه قرار داده شده است بر نماز و زکات و روزه و حج و ولایت که توجه به ولایت بیشتر از بقیه است و این در حالی است که این پنج مساله ارکان اسلام می‌باشند و به ویژه بدون ولایت، اسلام کسی قبول نیست و اینها نشان می دهد که مراد از معنی ولایت در این احادیث، همان در دست داشتن زمام امر است.
و مشابه این روایت روایات متعددی است که در همین باب وجود دارد که مرحوم کلینی به عنوان «باب دعائم الاسلام» آورده است و ما از کتاب مرآة العقول نیز روایاتی نقل می‌کنیم و مراد از ولایت درهمه آنها، سرپرستی است.
تنظیم: حامد حسن زاده
