به گزارش خبرگزاری«حوزه»،شانزدهمین شماره از فصلنامه تحقیقات کلامی با ارائه ۵مقاله منتشر شد.
در این شماره مطالب زیر آمده است:
1) جایگاه مکاتبات رضوی در حل معضلات کلامی امامیه/ مهدی غلامعلیی
2) آموزه‌های تعبدی در اندیشۀ کلامی شیخ مفید؛ ماهیت، مبانی و روش فهم/ علی راد، معصومه رضوانی
3) معنا و ماهیت روح در قرآن از منظر تفسیر مناهج البیان/ مهدی باغبان خطیبی، محمدتقی سبحانی
4) زمینههای تاریخی و علمی گرایش شریف مرتضی به نظریۀ «صرفه»/امیر احمدنژاد، عاطفه محمدزاده
5) بررسی تاریخی بازتاب مبانی کلامی مفسران در تفسیر «آیۀ خلود»/شهربانو حاجی‌امیری، ابراهیم نصرالله‌پور علمداری
6) منابع معرفت از دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی/ حسین سلطانی
7) بررسی تطبیقی مبانی کلامی سید قطب و سلفیه در مباحث توحید و تکفیر/ رضا ملازاده یامچی، حمید ایماندار
مقاله 1: جایگاه مکاتبات رضوی در حل معضلات کلامی امامیه نوشته مهدی غلامعلی که چکیده این مقاله عبارتست از:
*چکیده
از امام رضا علیه السلام مکتوبات بسیاری باقی مانده است. این پژوهش در پاسخ به این پرسش سامان یافته است که مکاتبات کلامی امام رضا علیه السلام در میان نگاشته‌های آن حضرت از چه جایگاهی برخوردار بوده و کدام معضلات کلامی بیشتر در این نگاشته‌ها مورد توجه بوده است؟ پس از بررسی موردی و تحلیلی مجموعۀ مکتوبات امام هشتم علیه السلام، مشخص شد که نزدیک به یک چهارم کل مکتوبات ایشان به موضوعات کلامی رایج در آن دوران اختصاص دارد. پژوهش حاضر با بررسی نامههای کلامی رضوی، به این نتیجه دست یافته که مهم‌ترین معضلات اعتقادی امامیه در نیمۀ دوم سده دو هجری در دو کلان‌موضوع «توحید» و «امامت» بوده است. تشبیه، تجسیم و رؤیت خدا مهم‌ترین شبهات توحیدی، و صفات و علامات امام معصوم و شبهات واقفه نیز مهم‌ترین معضلات شیعه در مسئله امامت بوده است. از سوی دیگر، امام هشتم علیه السلام در نامههای ارسالی به عالمان شیعه با چهار شیوۀ ارشاد، اعجاز، نکوهش و بحث به مصاف حل معضلات امامیه رفته‌اند.
مقاله 2: آموزه‌های تعبدی در اندیشۀ کلامی شیخ مفید؛ ماهیت، مبانی و روش فهم نوشته علی راد و معصومه رضوانی که چکیده آن عبارتست از:
*چکیده
آموزه‌های تعبدی در حوزۀ اعتقادات، باورهایی است که عقل انسان به تنهایی توان کشف و اثبات آن‌ها را ندارد. از این رو تنها منبع اصلی این اعتقادات، وحی و نقل معتبر دینی است. آموزه‌های تعبدی حضور پررنگی در باورهای شیعی دارند و حجم گسترده‌ای از جزئیات توحید، نبوت، امامت و معاد را عرضه کرده‌اند. فهم آموزه‌های تعبدی که شامل مرحلۀ اخذ و کشف و مرحلۀ تبیین و تفسیر است، میان متکلمان شیعی محل اختلاف بوده است؛ برخی روش تعبد و تسلیم را در قبال آن‌ها در پیش گرفته و برخی روش تعقل و تدبر را پیشنهاد داده‌اند. در این میان، شیخ مفید تلاش می‌کند با اتخاذ مبانی «نیازمندی عقل به نقل» و «اکتسابی بودن معرفت دینی» روشی میان نقل‌گرایی و عقل‌گرایی اتخاذ کند؛ به این صورت که در مرحلۀ کشف این آموزه‌ها، تسلیم شدن وی نسبت به نقل، پس از سنجش و ارزیابی عقل است و در مرحلۀ فهم نیز از هر دو منبع عقل و نقل برای تفسیر آموزه‌ها استفاده می‌کند. پژوهش حاضر این نتیجه را به دست میدهد که با توجه به نحوۀ استفادۀ شیخ از منابع، روش او به سمت روش تعقل و تدبر و استفادۀ حداکثری از عقل، تمایل بیشتری دارد.
مقاله 3 معنا و ماهیت روح در قرآن از منظر تفسیر مناهج البیان نوشته مهدی باغبان خطیبی و محمدتقی سبحانی که چکیده آن عبارتست از:
*چکیده
در نوزده آیه از آیات قرآن کریم، از «روح» و اوصاف آن سخن به میان آمده است. حقیقت و مصادیق روح، کیفیت ارتباط روح با انسان و فرشتگان، کارکرد‌ها و آثار و نیز تجرد و مادّیت روح از دیرباز در میان مفسران و متکلمان اسلامی مورد کنکاش بوده است. در دیدگاه رایج، روح در قرآن دارای مصادیق گوناگون، از جمله نفس ناطقۀ انسانی است؛ اما بر اساس دیدگاه آیت‌الله محمدباقر ملکی میانجی(ره)، هیچ‌یک از این آیات بر نفس انسانی دلالت ندارند. این نظریه، تفسیر به روح‌القدس را وحدت‌بخش تمام آیات روح و استدلال به این آیات برای تجرد نفس را خالی از دلیل می‌داند. تبیین شأن علمی روح‌القدس، کیفیت ارتباط وجودی آن با حاملان این روح، و تحلیل جایگاه آن در نبوت و ولایت، تلاشی دیگر در این معناشناسی است. گذشته از مدلول ظاهری آیات، روایات اهل‌بیت(ع) مستند مهمّ این مفسر برای تفسیر روح به روح‌القدس است.
مقاله 4: زمینههای تاریخی و علمی گرایش شریف مرتضی به نظریۀ «صرفه» نوشته امیر احمدنژاد و عاطفه محمدزاده که چکیده ان عبارتست از:
* چکیده
سید مرتضی، ادیب و متکلم نام‌دار شیعه، از قائلان به نظریة «صرفه» است. او به اقتضای شرایط محیطی و با آگاهی از ویژگیهای صرفه، آن را برگزید. برخورد با بحران اشکالگیری یهودیان و مسیحیان غیرعرب در بحث اعجاز قرآن، مباحثات کلامی مکاتب اسلامی در تبیین وجوه اعجاز و ایجاد فضای آزاد در این نوع مجادلات، از مهم‌ترین عوامل تاریخی گزینش این نظریه از سوی او به شمار میرود. تأملات ادبی و کلامی سید، اعم از لزوم تکیه بر معیارهای غیرذوقی در سنجش بلاغت قرآن، پیچیدگی تفهیم امتناع هماوردی با قرآن در تقریرهای اعجاز بیانی و عمومیت فهم‌پذیری صرفه نیز، در انتخاب این نظریه از سوی او تأثیر بسزایی داشته است. نوشتار حاضر میکوشد تا ضمن بررسی منشأ طرح این نظریه در عصر سید مرتضی، زمینههای تاریخی و علمی رویکرد وی را مورد تحلیل قرار دهد.
مقاله 5: بررسی تاریخی بازتاب مبانی کلامی مفسران در تفسیر «آیۀ خلود» نوشته شهربانو حاجی‌امیری و ابراهیم نصرالله‌پور علمداری که چکیده آن عبارتست از:
*چکیده
مسئله «خلود» در آیۀ 107 سورۀ «هود» با استثنای مشیت الهی همراه شده است که ذیل آن مفسران مسلمان دربارۀ خلود کافران در عذاب، اتفاق نظر داشته و خلودِ اهل کبائر از مؤمنین، نزد آن‌ها محل اختلاف است. پرسش مقالۀ پیش‌رو این است که آیا مفسران اشعری، معتزلی و امامی در تفسیر آیۀ خلود (هود: 107) متأثر از مذاهب کلامی خویش بوده‌اند یا آن‌که در مواردی، از اصول مذهب کلامی خویش عدول کرده‌اند؟ تحقیق حاضر بیان‌گرِ این نکته است که مفسران معتزلی و امامی در سده‌های مختلف تاریخی از گذشته تا به امروز متأثر از اندیشه‌های کلامی خویش بوده‌اند. مفسران اشعری متقدم تا قرن دهم نیز کاملاً متأثر از مذهب کلامی خویش به تفسیر آیه پرداخته‌اند، اما مفسران متأخر اشعری در قرن سیزدهم و چهاردهم در کتب خویش از تفسیر رایج میان اشاعره عدول کرده و در چارچوب جدیدی به تفسیر آیه پرداخته‌اند.
مقاله 6: منابع معرفت از دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی نوشته حسین سلطانی که چکیده آن عبارتست از
چکیده
قاضی عبدالجبار از چهره‌های معروف کلام معتزلی است که در حوزۀ «معرفت‌شناسی» آرای قابل ملاحظه‌ای دارد. در نظام کلامی عبدالجبار، مسائل مطرح‌شده در مباحث علم و معرفت و به طور کلی در مباحث کلامی، دارای ترتیب منطقی و استنتاجی است، به طوری که قضایای قبلی پایه و اساس قضایای بعدی و گزاره‌های بعدی محصول و نتیجۀ گزاره‌های پیشین است. افکار و اندیشه‌های معرفتی و کلامی قاضی، ریشه در یک سلسله منابع معرفتی دارد؛ منابعی همچون: حواس ظاهری، عقل، علوم ضروری، دلیل وحیانی و تقلید که در بین آن‌ها، عقل به معنای قوۀ تفکر نزد قاضی به عنوان منبعی مستقل و ابزاری بسیار مهم برای شناخت مطرح بوده، به طوری که وی تنها راه رسیدن به معرفت خداوند را نظر و تفکر، یعنی همان راه عقل می‌داند. از نظرگاه قاضی، علم به مدرکات که نتیجۀ ادراک حسی است، پیش‌درآمد علم ضروری و علم ضروری خود از راه استدلال عقلی، پیش‌درآمد علم اکتسابی است.
مقاله 7: بررسی تطبیقی مبانی کلامی سید قطب و سلفیه در مباحث توحید و تکفیر نوشته رضا ملازاده یامچی و حمید ایماندار که در چکیده ان آمده است:چکیده
تفحص در مکتوبات سید قطب، تضادهای عمیق وی با قاطبۀ سلفیۀ سنتی در تبیین مباحثی چون توحید صفاتی را آشکار می‌سازد؛ به‌ویژه این‌که او در تقابل تام با بنیان‌های توحیدی سلفی‌ها، قائل به جزئیت توحید حاکمیت و تشریع در مفهوم توحید الوهی است. در این میان، نقطۀ عطف مدعیات سید قطب به تأکید وی بر مدخلیت عمل در تکفیر حاکم بغیر ما انزل الله و محکومین وی بازمی‌گردد؛ به گونه‌ای که وی بر خلاف قریب به اتفاق اندیشمندان فریقین، عدم التزام عملی به احکام الهی را قائم مقام استحلال حکم بغیر ما انزل الله پنداشته و به واقع رویکردی تکفیری را رقم زده است. این نوشتار در راستای تعلیل بیانات تکفیر‌گرایانۀ سید قطب به ناظر بودن بیانات وی بر کفر باطنی اشاره کرده؛ به این معنا که سید به اذعان خود، از صدور حکم فقهی برای کفر اعتقادی در بیانات خود ابا داشته و در عین تحفظ بر حقوق اجتماعی و دینیِ فرد ناقض توحید حاکمیت منبعث از اسلام ظاهری وی، او را همچون اهل نفاق باطناً کافر و مستحق عذاب اخروی می‌داند. به عبارتی، غایت مورد توجه سید از طرح مسئله کفر در تشریع صرفاً انذار جوامع اسلامی و غیر آن‌ها، از پیامدهای التزام به کفر حاکمیتی بوده و سید با طرح کفر باطنی در عین خطیر جلوه دادن عدم التزام به این مفهوم، خود را از تکفیر معین و ظاهری ناقضان توحید حاکمیتی معاف کرده است.
۳۱۳/۳۲
