به گزارش خبرگزاری حوزه از خراسان رضوی، سلسله جلسات «تصویر حوزه در جهان پساکرونا» با حضور حجت‌الاسلام احمد کوهی و خانم دکتر اردبیلی و به همت دبیرخانه شورای عالی حوزه علمیه خراسان برگزار شد.
در این جلسات که جمعی از نخبگان، اساتید و مدیران حوزه علمیه خراسان و نیز منتخبی از اعضای کمیسیون‌های تخصصی شورای عالی حضور داشتند، حجت الاسلام کوهی و خانم اردبیلی به ارائه بحث پرداختند.
آنچه در ادامه می‌آید چکیده مطالبی است که در این جلسات مطرح شده است:
حجت‌الاسلام کوهی:
در ابتدای بحث باید به این سوال اصلی پاسخ دهیم که آیا دورانی به نام «پساکرونا» وجود دارد یا خیر؟
سپس پیرامون سازوکارهای پساکرونا، یعنی مکانیزم‌های خاص پساکرونا سخن خواهیم گفت و در نهایت بحثی از پیشران‌های پساکرونا خواهیم داشت و پیامدها و تأثیراتی که هرکدام از آنها می‌توانند در حوزه داشته باشند را عرض می‌کنیم.
الان تقریبا در ماه هشتم کرونا قرار داریم، در این مدت تجربه‌هایمان افزایش پیدا کرده، تحولات زیادی صورت گرفته و نوع رفتارهای مردم عوض شده است. ولی با این حال رویکردها متفاوت بوده؛ از قبول تا طرد، این مربوط به دوران کروناست، اما وقتی از واژه پساکرونا استفاده می‌کنیم، اشاره‌مان به یک اتفاق بلندمدت‌تری است که در پنج و یا ده سال آینده در حال رخ دادن است، می باشد. یعنی اتفاقات بلندمدتی در کنار این مسائل روزمره می‌افتد که معمولاً از آنها غافلیم. گویا یک تصوری پشت ذهن خیلی‌هایمان وجود دارد که اگر الان کرونا را رد کنیم، دیگر به سال ۹۷، ۹۸ برمی گردیم و دوباره همان روال خودمان را پیش خواهیم برد و همه چیز به حالت عادی برمی‌گردد. اما این تصور کاملا غلط است و ما هیچ‌وقت به دی ۹۸ برنخواهیم گشت. ما دوران دیگری را شروع خواهیم کرد، این ویروس به احتمال زیاد باقی می‌ماند و تبدیل می‌شود به ویروسی مثل آنفولانزا که همیشه با آن درگیریم.
بنابراین دیر یا زود ما از این دوره فعلی، بخصوص دوره اول کرونا خواهیم گذشت، این را نمی‌خواهیم یک حدس قطعی بگوییم، اما اتفاق خواهد افتاد؛ پدیده کرونا و محدودیت‌هایش، تأثیرات بلندمدت دارد. تأثیراتش هم الزاماً پزشکی نیستند، مثلاً در حوزه تکنولوژی، آموزش، روابط اجتماعی و ... تغییراتی رخ خواهد داد. بنابراین پساکرونا واقعیتی است که دیر یا زود با آن روبه‌رو می‌شویم.
خانم اردبیلی:
نگاه آینده‌نگر به ما این فرصت را می‌دهد با یک پدیده فعالانه برخورد کنیم، جنبه‌های مثبت و فرصت‌های داخل آن را رصد کنیم و به طور فعال و نه منفعل بیشترین استفاده را از آن ببریم. فرصت دیگری که ایجاد می‌کند به تحریک ذهن، در واقع اذهان به سمت آینده‌نگری می‌رود. ما در خلال زندگی روزمره که بالاخره چرخه‌ها به گردش در می‌آمد و سیستم زندگی داشت در همه نظام‌ها و ساختارها کار خودش را انجام می‌داد کمتر مجبور می‌شدیم به آینده یک چیز توجه کنیم.
کرونا می‌تواند اذهان را به سمت آینده تحریک کند گرچه الان بیشتر اذهان در این حال و روز درگیر مواجه با کرونا است. و از همه این‌ها مهم‌تر تحریک تحول است. یک چنین فرصت‌هایی در زلزله یک لرزه‌ای در ساختارها و سیستم‌ها ایجاد می‌کند که فرصتی است برای تحول‌هایی که سیستم، سال‌ها آرزومند تغییر در آن زمینه‌ها بوده که بتوانند بر این‌ها غلبه پیدا کنند، گفتمان غالب شود بر سیستم. یعنی که آن سلبیت سیستم‌ها را یک ذره تکان می‌دهد. اگر ما از این فرصت‌ها نخواهیم مثبت استفاده کنیم، آن لرزه خودش ممکن است منجر به تغییرات منفی در سیستم شود؛ اما اگر ما منتظر چنین تکان‌هایی برای تحول باشیم بهترین فرصت برای تحول است.
ساختارهای آموزش یکپارچه، بحث‌های آموزش آنلاین، بحث‌های دیگری که مدام فکر می‌شد که اگر میلیاردها هزینه برایش شود تا ده سال آینده به نتیجه‌هایی خواهد رسید، ناگهان ظرف یک ماه تمامش اتفاق افتاد. این‌ها برداشت‌های سطحی است. بازاندیشی‌های عمیقی که می‌خواهیم در ساختارمان اتفاق بیفتد، تحول‌های عمیقی که می‌خواهیم اتفاق بیفتد، فرصت شروعش اکنون پدید آمده است. و یک نکته دیگر این‌که هر ساختاری منعطف‌تر، پیش‌نگرتر، آینده‌نگرتر و فعال‌تر در این رویدادها عمل کند پس آن رویداد سهم آن ساختار در کل جامعه و نهادهای در سیستم حکمرانی اجتماعی و در واقع همه جهان خواهد رفت. کما این‌که آن رویداد را تولید کرده باشد به هر علتی یک جایی اتفاق افتاده باشد و در واقع این سیستم نسبت به آن فعال و بیش‌فعال عمل کند به جای منفعل عمل کردن. می‌خواهم عرض کنم این برهه، برهه حساسی است. اگر در واقع به سرعت پویا و کارآمد، سیستم ما خودش را نسبت به‌آن فعال وارد کند، خیلی اتفاقات خوبی می‌تواند رقم بخورد و بالعکس، قاعدتاً ما فرصتی برای صید این امکانات مثبت نخواهیم داشت و فقط درگیر تهدیدها خواهیم شد و مدام باید پاسخ‌گوی تهدیدها باشیم.
حجت الاسلام کوهی:
بدون تردید کرونا مکانیزم‌هایی را در فضای موجود فعال می‌کند که آن مکانیزم‌ها منجر می‌شوند دوره تأثیرات کرونا ادامه پیدا کند. حداقل شش مکانیزم وجود دارد که بتوانیم بگوییم پساکرونایی است و پساکرونا می‌تواند وجود داشته باشد.
اولین مکانیزم تأثیرات دومینویی است. کرونا یک حلقه اول بوده که افتاده و ادامه پیدا می‌کند؛ ولی وقتی ادامه پیدا می‌کند مسائل دیگری را فعال می کند که آنها ادامه پیدا می‌کنند. مثلاً در سلسله دومینوها وقتی که مکعب اول می‌افتد و حرکت شروع می‌شود، اگر مکعب اول را برگردانید سر جای خودش، بقیه مکعب‌ها برنمی‌گردند، این حرکت همین‌جوری ادامه پیدا می‌کند و یکی یکی جلو می‌رود. این مکانیزم در مسائل اقتصادی خیلی واضح شد.
در دوره کرونا خیلی از مشاغل از بین رفتند و به تعطیلی کشیده شدند، هنوز هم خیلی از آنها تعطیل هستند. این تعطیلی تعداد زیادی از مشاغل، بیکاری را به وجود آورده. به وجود آوردن بیکاری منجر به این می‌شود که کاهش درآمد داشته باشیم، کاهش درآمد کاهش قدرت خرید را به وجود می‌آورد. کاهش قدرت خرید کاهش خود خرید و دوباره رکودی را در بازار به وجود می‌آورد؛ یعنی افراد کمتری می‌توانند کار کنند که بتوانند پولی را در بازار مصرف کنند. یعنی بازار با یک حالت انقباضی خاصی مواجه می‌شود. همین انقباضی که در پس این قضیه به وجود آمده، خودش منجر به تعطیلی بعضی دیگر از مشاغل خواهد شد، یعنی مشاغلی که شاید حتی ربطی به محدودیت‌های کرونایی هم نداشته باشند آنها هم بعد از مدتی با رکود مواجه می‌شوند. حالا می‌شود مثال‌های متعددی برای این‌که چگونه این کرونا می‌تواند تأثیرات دومینویی داشته باشد، زد.
خانم اردبیلی:
مکانیزم دیگری که به نظر می‌رسد تأثیرات کرونا را می‌تواند درازمدت کند تأثیر احتمال کرونایی است. نسلی که این ماه‌های کرونا را، تجربه کرده، اگر همین فردا هم این داستان کامل از زندگی‌اش حذف شود هرگز این تجربه را نمی‌تواند فراموش کند. نسلی که قحطی‌های جنگ جهانی و این‌ها را تجربه کرده بود، تا آخر عمرش مقصدتر عمل می‌کرد. نسلی که در آمریکا و اروپا، بحران‌های اقتصادی و رکودها را تجربه کرده بود، تا سال ها متفاوت عمل می‌کرد؛ به لحاظ عملکرد فردی، خانوادگی، مدیریتی، جنس کار متفاوت می‌شد. نگاه آدم‌ها یعنی این‌که همیشه یک چنین احتمالی که تا قبلش جزء گزینه‌های زندگی‌شان نبود، جزء احتمالات زندگی‌شان نبود، این احتمال را در گوشه ذهن‌شان داشته باشند این باعث می‌شود تغییراتی در جوامع اتفاق می‌افتد که این تغییرات درازمدت هستند.
شما تصور کنید از این به بعد حتماً موقع جذب منابع انسانی مثلاً به عنوان استاد توجه خواهید داشت که مهارت‌های آن فرد در آموزش آنلاین چقدر است یا حتماً یک گوشه‌ای از بودجه سازمان‌ها برای مدیریت بحران‌ها کنار گذاشته می‌شود. یک تأثیرات درازمدتی در نگاه ما اتفاق می‌افتد. حالا این را اضافه کنید به این‌که کرونا از این طولانی‌تر شود که این تأثیر را خیلی شدیدتر می‌کند برای این‌که پاندمی‌هایی در آینده مشابه این پیش بیاید. همه این‌ها باعث می‌شود که تأثیر احتمال کرونایی در اذهان ما یک تأثیرات ماندگاری بر آینده‌های بعد از تجربه این ویروس داشته باشد.
حجت الاسلام کوهی:
مکانیزم سوم مربوط به زیرساخت‌هایی است که به وجود می‌آید و باقی می‌ماند و این زیرساخت‌ها حذف نمی‌شود. شاید اتفاق موقت باشد ولی آن اتفاق را کمی دائمی‌تر می‌کند. فرض کنید پدر و مادری که مجبور شدند بازی کردن با بچه‌هایشان در این دوران را یاد بگیرند، وقتی این دوران تمام شد بازی‌ها را یک جا فراموش نمی‌کنند، بازی‌ها را بلدند. بعد از این دیگر امکان بازی کردن با بچه‌ها در خانه را خواهند داشت و این امکان خودش تأثیرات متعددی را خواهد داشت. یا مهمترین مثال این داستان، زیرساخت‌های متعددی که ما برای بحث مجازی شدن حتی در حوزه های علمیه ایجاد کردیم. شبکه شاد از این به بعد جزء مهمی از آموزش و پرورش ایران خواهد بود حتی اگر کرونایی نباشد. پلتفرم‌های مدرسه آنلاین و... ، همه این‌ها در دوران پساکرونا هم مورد استفاده قرار خواهند گرفت.
خانم اردبیلی:
سال‌ها صحبت از این بود که امکانات انعطاف‌پذیری برای خانم‌ها در حین ازدواج، بارداری و در دوران بچه داری، برای تحصیل یا فعالیت‌های اجتماعی‌شان فراهم شود و در سطح یک رویا باقی مانده بود که عملی نمی‌شد. همین الان فقط در این هشت ماه ثابت شد که آموزش به صورت آنلاین حتی در سطوح عالی با کیفیت‌های بالا امکان‌پذیر است. من خودم بارها در هفته مجبور می‌شدم برای جلسات حضوری از قم به تهران بیایم؛ ولی الان امکان جلسات آنلاین فراهم است و ما مجبور نیستیم این همه سفر کنیم.
مکانیزم چهارم تأثیرات درنگ و تأمل است. این فرصتی که پیش آمد، انگار همه چیز در دنیا چه به لحاظ چرخه‌های اقتصادی و چه فعالیت‌های روزمره، اصلاً مدل توسعه و پیشرفت ما یک جوری بسته شده بود. همه دنیا با سرعت زیاد داشت به این سمت پیش می‌رفت. کرونا انگار یک فرصتی ایجاد کرد، شانه‌های همه جهانیان را گرفت و آنها را نگه داشت. در فضایی که این درنگ و این فاز در ادبیات جهانی‌اش اتفاق افتاد، خیلی افراد به دوروبرشان تازه نگاه کردند. خیلی از سؤال‌های جدی‌ای را که قبلاً شاید در سطوح خبرگانی، نخبگانی و تخصصی این انتقادات و این تأمّلات مطرح بود، یک دفعه عمومی شد. مردم فکر کردند که آیا ما لازم است این مدل رشد اقتصادی را داشته باشیم؟ ما چرا باید همیشه رشد اقتصادی مثبت به این شکل داشته باشیم؟ آیا ما نمی‌توانیم الگوهایی داشته باشیم که برای زندگی‌مان انسانی‌تر باشد، محیط زیستی‌تر باشد، حالا بحث‌هایی که در دنیا هم مطرح است. آیا این شیوه توسعه ما این مدرنیته‌ای که حاکم شده بر همه جا درست بوده؟ این درنگ، فرصت یک نوع تأمل بازاندیشی ایجاد کرد، یک فرصتی که یک ادبیات جدیدی از حاشیه و از اقلیت در بیاید و عمومیت پیدا کند. چون این درنگ فقط برای نخبگان ایجاد نشده، این درنگ برای همه اقشار جامعه ایجاد شده، یعنی شاید این توقف فرصتی برای همه جهانیان ایجاد کرده برای این‌که بازاندیشی کنند.
حجت الاسلام کوهی:
مکانیزم پنجم، مکانیزم تاثیرات قواعد و بازیگران جدید است. قطعا در دوران پساکرونا بازیگران جدید با قواعد جدید ایجاد می‌شود. در یک دنیای نو مثلاً در یک دنیایی که قبلاً مجازی نبوده الان مجازی شده، افراد جدیدی می‌توانند بازیگری کنند. این‌ها که بیایند تأثیراتی می‌گذارند و خودشان برای خودشان مهم هستند. یک دفعه در این فضا می‌بینیم که بین طلبه سطح عالی با یک طلبه پایه مقدمات با یک استاد بزرگ حوزه، همه یک رأی پیدا می‌کنند یک دست می‌شوند، یک جا نشستند. با این فضای جدید دوباره برای خودش ارتباط جدیدی را ایجاد می‌کند. یعنی می‌بینیم که فضای جدید، قواعد جدید برای خودش اقتضائات جدید خودش را هم دارد.
خانم اردبیلی:
مکانیزم آخر، تأثیرات یک نوع سرعت یافتن جبرانی یا ولع جبرانی خواهد بود. بعد از شرایطی که محرومیت، محدودیت، قطع ارتباطات، قطع اتصالات اقتصادی، نکات دیگری اتفاق می‌افتد بعد از این‌که این محدودیت‌ها برداشته می‌شود، در واقع مکن است تا یک مدتی، یک شدت و حدتی پیدا کند. مثلاً بعد از پایان جنگ جهانی، یک افزایشی در باروری در آمریکا و در اروپا داشتیم. فرض بفرمایید بعد از پایان همین مقاطعی که این وسط محدودیت‌های کرونایی گاهی اوقات برداشته می‌شد، یک دفعه افزایش سفرها، افزایش مراجعه به مکان‌های زیارتی، اتفاق افتاد و بعد از کرونا هم ممکن است رخ دهد. تصور کنید مثلاً مناسک ما، اماکن زیارتی ما، مراسمات ما، این‌ها ناگهان محدودیتش برداشته شود و یک استقبال کم‌نظیر و بی‌نظیری مثلاً از بسیاری از مراسم شود. در آن مراسم باید فکر شود که ممکن است افرادی که به طور عادی کمتر می‌آمدند در این مراسم، الان آمده باشند. مثلاً این فرصت‌ها باید دیده شود امکان این حضورها با جمعیت‌های بالا باید دیده شود، تغییراتی که در واقع تغییرات پساکرونایی را ایجاد کند، ظرفیت‌های جدیدی شاید برای تبلیغ، برای آموزش برای برگزاری‌ها شاید شکل‌های جدیدی از مناسک که قابلیتش را آن موقع پیدا خواهد کرد، همه این‌ها باید فکر شود که آماده باشیم برای این شرایطی که ممکن است ایجاد شود.
حجت الاسلام کوهی:
اگر بخواهیم اتفاقاتی که در دنیای بعدی ما ایجاد تغییر می‌کند را بیان کنیم، در چهارده پیشران خلاصه می شود. هر کدام از این‌ها ایجاد تغییر می‌کند. یک سری پیامدهایی را دارد و حوزه نسبت به آنها تغییر خواهد کرد. مثلاً فرض کنید دیجیتالی یا سایبری شدن، یک تغییر بزرگی ایجاد می‌کند، یک نیرویی برای تغییرات است که در پی خودش یک سری تغییرات متنوعی را به وجود می‌آورد یعنی فقط یک تغییر نیست. آموزش تغییر می‌کند، سبک حکمرانی و اداره مسائل تغییر خواهد کرد، سبک ارتباطات اجتماعی عوض می‌شود، نیازهای اجتماعی که به دین ارجاع داده می‌شود در دنیای مجازی تغییر خواهد کرد. و اصلاً طلبه مجازی، مفاهیم جدیدی که به وجود می‌آید، یک سلسله تغییراتی وجود دارند که پیشران در حقیقت دارد، یک نیرویی وجود دارد برای کشیدن همه آنها و مجموعه‌ای از تغییرات را دارد به وجود می‌آورد. با تمرکز روی هر کدام از این‌ها و درآوردن پیامدهای آنها در حوزه، ما می‌توانیم به یک تصویری از چگونگی حوزه پساکرونا به تدریج برسیم.
خانم اردبیلی:
پیشران اول اولویت پیداکردن درمان و بهداشت است. یعنی مثلا اولویت اول ما این است که سلامت بچه‌ها حفظ شود، بعد مدرسه و درس. حتی اول باید اولویت سلامت حفظ شود بعداً هر نوع مراسم و مناسک دینی. و این میزان اولویتی که ما دادیم حالا حالاها ادامه دارد، به این زودی متوقف نخواهد شد. بحث سلامت و دین و این‌ها یک بحث آینده ما خواهد بود.
پیشران دوم سایبری شدن بود که به سرعت در آموزش و زندگی روزمره ما جاری شد. بسیاری از اقداماتی که برای آموزش مجازی باید در طول سالیان اتفاق می افتاد به خاطر کرونا در عرض چند هفته رخ داد. طلاب و حوزه های علمیه باید برای نقش آفرین بودن در فضای سایبر خود را مجهز و آماده کنند تا بتوانند در این زمینه نقش آفرین باشند.
پیشران سوم، خدمت گرایی است که در دوران کرونا طلبه ها به خوبی وارد میدان شدند و در آینده نیز این عرصه برای حضور فعالانه حوزه های علمیه می تواند نیروی قدرتمندی باشد.
پیشران های دیگری که در اینجا می توان به آن ها اشاره کرد: آسیب محوری، معنویت گرایی، چالش در فردگرایی، بازاندیشی، ضد جهانی شدن، عقلانیت مسائل جهانی، کل گرایی، ابهام اندیشی، فراساختارگرایی، آشوب و بی نظمی و رکود اقتصادی است.
هر کدام از این پیشران ها در عصر پساکرونا، می تواند تصویر جدید و متفاوتی از حوزه در جامعه ایجاد کند. لذا به نظر می رسد توجه به این پیشران ها و حرکت در جهت نقش آفرینی جدید حوزه های علمیه، امری بایسته و شایسته دست اندرکاران و مدیران حوزه است.
