سینما همواره یکی از مهمترین ابزارهای انتقال مفاهیم فرهنگی و مذهبی بوده است و در این میان، واقعه عظیم عاشورا جایگاهی ویژه دارد. مهرداد خوشبخت، کارگردان سینما و تلویزیون، در گفتوگویی با خبرگزاری حوزه، به بررسی جایگاه عاشورا در تولیدات نمایشی پرداخته است. او معتقد است که سینما ظرفیت بالایی برای ترویج پیامهای عاشورایی دارد اما تاکنون این ظرفیت به شکل مطلوبی بهرهبرداری نشده است که در ادامه باهم خواهیم خواند:
* سینما به عنوان یک ابزار پرمخاطب و تأثیرگذار، چقدر توانسته در سالهای گذشته بهعنوان مبلغ مفاهیم عاشورایی موفق عمل کند؟ آیا سینما در این زمینه نقش مؤثری داشته است؟
سینما قطعاً ظرفیت بالایی برای انتقال پیامها و مفاهیم عمیق فرهنگی و مذهبی دارد و میتواند به عنوان یک رسانه قدرتمند در ترویج مفاهیم عاشورایی نقش ایفا کند. اما واقعیت این است که در سالهای گذشته، بسیاری از ماجرای عاشورا و مفاهیم مرتبط با آن همچنان در چارچوبهای کلیشهای و سنتی باقی ماندهاند. این موضوع ناشی از آن است که اتاقهای فکر و رسانههای فرهنگی ما کمتر تمایل دارند زبان و روشهای خود را به روز کنند و با نسل جدید و فضای مدرن هماهنگ شوند. در نتیجه، به جای آنکه تلاش شود زبان سینما به نحوی نو و خلاقانه این مفاهیم را منتقل کند، ما شاهد تکرار همان قالبهای قدیمی و بدون تغییر هستیم. بنابراین، سینما میتواند مبلغ بسیار خوبی برای مفاهیم عاشورایی باشد ولی تاکنون این ظرفیت به صورت کامل بهرهبرداری نشده است.
* با توجه به شرایط فعلی کشور، به ویژه وضعیت جنگی، چه راهکارهایی را برای بهبود و بهروز رسانی روایتهای عاشورایی در رسانهها و سینما پیشنهاد میدهید؟
یکی از نکات بسیار مهم، ایجاد اتاقهای فکر تخصصی است. پیشنهاد من این است که حداقل ۵ یا ۶ اتاق فکر هفت، هشت نفره از افراد با تجربه و متخصص تشکیل شود. باید فراخوانی داده شود تا در شرایط حساس فعلی که جنگ بر کشور حاکم است، ایدههای نو و تازه برای روایتهای عاشورایی ارائه شود.
متأسفانه، در حال حاضر تلویزیون و رسانههای تصویری ما همچنان همان شیوههای قدیمی و کلیشهای را دنبال میکنند و بهروزرسانی در محتوا و زبان بیان ندارند. در حالی که اگر بخواهیم در شرایط امروز مؤثر باشیم، باید از این قالبهای کهنه بیرون بیاییم و با استفاده از کارشناسان و نیروهای خلاق، داستانهایی را روایت کنیم که هم به شرایط زمانه پاسخ دهد و هم مخاطب امروز را جذب کند. البته در مسیر تجربه کردن، ممکن است برخی آثار موفق نشوند اما این ریسک پذیرفتنی است و نباید به خاطر چند اثر ناموفق، کل مسیر خلاقانه را کنار بگذاریم.
* با توجه به اقتضائات بیانی سینما، در روایت یک اثر عاشورایی چه مولفههایی باید رعایت شود تا هم شأن و جایگاه واقعه حفظ شود و هم مخاطب امروز بتواند ارتباط عاطفی و فکری برقرار کند؟
این موضوع دو رویکرد اصلی دارد؛ یکی روایت تاریخی و دیگری انتقال روح و مفهوم ماجرا. در رویکرد اول، ما میخواهیم واقعیت تاریخی را به نسلی که شاید شناخت کافی ندارد، توضیح دهیم و نشان دهیم چه اتفاقاتی رخ داده است. اما در رویکرد دوم، تمرکز بر انتقال حس و حال آن روزها است؛ اینکه مخاطب بتواند درک عمیقتری از تجربه انسانی و معنوی این واقعه پیدا کند.
بهترین آثار عاشورایی میتوانند این دو رویکرد را تلفیق کنند؛ یعنی هم وفادار به تاریخ باشند و هم حس و هیجان آن روزها را به مخاطب منتقل کنند. متأسفانه در شرایط فعلی، اغلب آثار فقط به همان روایت تاریخی بسنده میکنند و کمتر به بعد حسی و انسانی ماجرا میپردازند، در حالی که این بعد همان چیزی است که میتواند عاشورا را برای نسل امروز زنده و ملموس کند.
* در سینمای عاشورایی معمولاً دو مسیر اصلی وجود دارد؛ بازنمایی تاریخی و تمثیلگرایی مفهومی. به نظر شما، کدام یک از این دو رویکرد در شرایط امروز تأثیرگذاری بیشتری دارد؟
هر دو رویکرد لازم و مهم هستند و نمیتوان یکی را به طور کامل جایگزین دیگری کرد. بازنمایی تاریخی به ما کمک میکند که شناخت دقیقتری از وقایع داشته باشیم و زمینههای فهم را فراهم میآورد؛ اما تمثیلگرایی مفهومی و هنری، قابلیت این را دارد که مفاهیم عمیقتری را به زبان تصویر و نماد به مخاطب انتقال دهد، به گونهای که از سطح تاریخی فراتر رود و به مفاهیم انسانی، اجتماعی و حتی سیاسی امروز نیز پیوند بخورد.
متأسفانه، ما بیشتر به بازنمایی تاریخی پرداختهایم و کمتر جرات کردهایم از زبان تمثیل برای بیان پیامهای عاشورا استفاده کنیم. در حالی که اگر بخواهیم این واقعه را به گونهای زنده و جاری در ذهن نسل جوان نگه داریم، باید هر دو روش را به کار ببریم و در کنار هم به آن بپردازیم.
* چه خطراتی یک اثر عاشورایی در سینما را تهدید میکند و چه آسیبهایی میتواند از جمله تحریف، سادهسازی یا بهرهبرداری ابزاری به بار بیاورد؟
این مسئله بسیار مهم است؛ چون تولید آثار مذهبی همواره با حساسیتهای خاصی همراه است. خطر اول، تحریف است؛ یعنی اینکه واقعیتهای تاریخی و معنوی به شکلی نادرست یا یکطرفه نمایش داده شود که به فهم اشتباه مخاطب منجر شود.
دوم، سادهسازی بیش از حد است؛ وقتی قصه و مفاهیم عاشورا به شکل سطحی و بدون عمق ارائه شود، تأثیرگذاری آن کاهش مییابد و ممکن است پیامهای اصلی به درستی منتقل نشوند.
سوم، بهرهبرداری ابزاری است؛ برخی ممکن است از داستان عاشورا صرفاً برای مقاصد سیاسی، تبلیغاتی یا تجاری استفاده کنند که باعث تضعیف ارزشهای اصیل آن میشود. بنابراین، تولید کننده باید همواره با رعایت دقت و ظرافت، این مسائل را مد نظر داشته باشد تا اثرش هم ارزش فنی و هنری داشته باشد و هم احترام لازم را به جایگاه عاشورا حفظ کند.
* چقدر اهمیت دارد که مشاوران دینی، تاریخپژوهان و متخصصان فرهنگ و آکادمیک در فرایند نگارش و تولید آثار سینمایی عاشورایی حضور داشته باشند؟ آیا دخالت این مشاوران باید در روند دراماتیک و قصهگویی هم باشد؟
حضور مشاوران دینی، تاریخپژوهان و متخصصان فرهنگی در فرایند تولید آثار عاشورایی بسیار ضروری است و نمیتوان اهمیت آن را نادیده گرفت. این افراد نقش کلیدی در جلوگیری از تحریفهای تاریخی و اشتباهات مفهومی دارند و کمک میکنند تا کلیت وقایع و ارزشهای مرتبط با عاشورا به درستی حفظ شود.
با این حال، نکته مهم این است که این مشاوران نباید وارد فضای درام و قصهگویی بشوند و سعی کنند روایت داستان را تغییر دهند یا دراماتیک کردن قصه را دستکاری کنند. وظیفه اصلی آنها این است که مراقب صحت تاریخی و فرهنگی اثر باشند، نه اینکه در ساختار داستان دخالت کنند. فیلمساز و نویسنده کسی است که باید بداند چگونه حس و حال آن موقع را به مخاطب منتقل کند و بهترین شیوه روایت را انتخاب کند. در بسیاری موارد، دخالت بیش از حد مشاوران در روند دراماتیک باعث میشود که خلاقیت هنری محدود شود و فیلم به یک کار صرفاً آموزشی یا تاریخنما تبدیل شود، که این به هیچ وجه هدف سینما نیست.
* برای اینکه روایت حماسه عاشورا برای نسل جوان که بخش مهمی از مخاطبان سینما و تلویزیون هستند، تأثیرگذار و جذاب باشد، چه ابزارها و رویکردهایی در سینما باید به کار گرفته شود؟
مهمترین عامل در جذب و تأثیرگذاری روی نسل جوان این است که خود جوانان در فرایند ساخت اثر حضور فعال داشته باشند. یعنی یا نویسنده، کارگردان و مشاوران باید از نسل جوان باشند یا حداقل کاملاً با زبان و دغدغههای آنان آشنا باشند. وقتی سینماگران پیر و دور از فضای امروز تلاش کنند برای جوانها فیلم بسازند، معمولاً نتیجه دلخواه حاصل نمیشود. به همین دلیل باید فرصتهای بیشتری به نسل جدید داده شود تا بتوانند قصهها را به زبان خودشان تعریف کنند.
همچنین لازم است از زبان تصویری و تکنیکهای نوین سینمایی و رسانهای بهره گرفته شود که برای نسل جوان جذاب و ملموس باشد. علاوه بر این، بهکارگیری زبان امروزی و دغدغههای روز جامعه در روایت، کمک میکند تا جوانان با پیامهای عاشورا ارتباط برقرار کنند و آن را به عنوان یک حماسه زنده و جاری احساس کنند.
* در سالهای اخیر، به چه دلایلی فرصت کافی به نسل جوان برای ورود و اثرگذاری در سینمای مذهبی داده نشده است؟ و چرا این موضوع برای سینمای عاشورایی مشکلساز شده؟
متأسفانه بخش عمدهای از دلیل این مسئله به نگاههای قدیمی و محافظهکارانه باز میگردد، که مانع ورود فکرهای نو و خلاق میشوند. این افراد که معمولاً از نسلهای گذشتهاند، به دلیل ترس از شکست یا از دست دادن جایگاه، تمایل ندارند فضا را برای جوانان باز کنند یا به آنها اجازه تجربه بدهند.
این نگاه سنتی باعث شده که سینماگران جوان نتوانند فرصت کافی برای نمایش دیدگاههای تازه خود پیدا کنند. در حالی که تجربههای موفق دوران دفاع مقدس نشان میدهد که وقتی به نسل جوان اعتماد شد، آثار برجسته و تأثیرگذاری خلق شد که هنوز هم در یاد مخاطب مانده است. پس این مشکل ریشه در نگرشها و ساختارهای تصمیمگیری دارد و باید اصلاح شود تا سینمای عاشورایی هم زنده و پویا شود.
* با توجه به شرایط جنگی اخیر و حضور نسل جوان در عرصههای مختلف، چه تفاوتهایی در عملکرد و نگرش آنها نسبت به نسلهای قبل مشاهده کردهاید؟
نسل جوان امروز برخلاف تصور کلی که دربارهشان وجود دارد، بسیار روشنتر، فعالتر و مسئولتر عمل کردهاند. در جنگ اخیر، جوانان نقش محوری داشتند و حتی در حوزههای پیچیده مانند جنگ سایبری حضور پررنگ داشتند.
بسیاری از آنها برخلاف تصورات قدیمی، مسئولیتپذیر بوده و از کشور و خانوادههای خود به خوبی دفاع کردند. این در حالی است که گاهی ما از روی ذهنیتهای قدیمی و برداشتهای نادرست، توان و ظرفیت نسل جدید را دست کم میگیریم. تجربه نشان داده که جوانان با انگیزه و امید، میتوانند تأثیرگذار باشند و باید فرصت بیشتری برای حضور فعال آنها در عرصههای فرهنگی و هنری داده شود.
* اگر بخواهید توصیهای به کسانی که میخواهند به تازگی وارد عرصه سینمای عاشورایی شوند داشته باشید، چه نکاتی را ضروری میدانید؟
اولین نکته این است که باید فضای بازتری برای فکر و خلاقیت وجود داشته باشد و افراد اجازه داشته باشند از چارچوبهای خشک و کلیشهای بیرون بیایند. باید از نگاههای گذشتهنگر عبور کنیم و به روز باشیم. کسانی که وارد این حوزه میشوند، باید جرات تجربه کردن داشته باشند و نترسند از اینکه ممکن است گاهی اشتباه کنند. این اشتباهات بخشی از فرایند یادگیری و رشد است. همچنین باید با دقت و احترام به جایگاه واقعه عاشورا، هم در جنبه تاریخی و هم در بعد انسانی و احساسی آن توجه کنند. در نهایت، توصیه من این است که همیشه مخاطب امروز و زبان نسل جدید را در نظر داشته باشند و تلاش کنند پیامهای عاشورا را به شکلی تازه و زنده روایت کنند که این حماسه برای همه ما زنده و جاری باقی بماند.
انتهای پیام
نظر شما