شبکه های اجتماعی نقش پررنگی در دنیای امروز دارند و نمی توان آن ها را نادیده گرفت. این سایت ها بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی افراد و در سطح کشورها و حتی بین الملل تاثیرگذارند و به همین دلیل در حال گسترش هستند و در آینده نقش به مراتب بیشتر و مهم تری را در زندگی بازی خواهند کرد.

در همین راستا «سامانه رهنما» با هدف رصد شبکه‌های اجتماعی توئیتر و اینستاگرام در مرکز فناوری اطلاعات مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران طراحی و تولید شده و فعالیت اصلی این سامانه رصد مسائل حوزه زن، خانواده و سبک زندگی در شبکه‌های اجتماعی است؛ برای آشنایی بیشتر با این سامانه گفت و گویی با آقای مصطفی کریمی منش، مدیر پروژه سامانه رهنما مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران داشتیم که حاصل این گفت و گو تقدیم علاقه مندان می شود.

ـ لطفا سامانه رهنما را معرفی کنید و بفرمایید این سامانه با چه هدفی و از چه سالی راه اندازی شد؟

سامانه رهنما در سال ۱۳۹۷ با هدف رصد شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام و توئیتر راه‌اندازی شد؛ یعنی در زمستان سال ۹۷ و تقریباً دو سال از عمر این سامانه می‌گذرد و هدف اصلی این سامانه، رصد شبکه‌های اجتماعی در موضوع زن و خانواده است.

غالب سامانه‌هایی که سازمان‌ها و ارگان‌ها دارند، نوعاً مطالب و موضوعات متنوع را رصد می‌کنند، اما سامانه رهنما به صورت اختصاصی، حوزه زن و خانواده با موضوعات حجاب و عفاف، زن و فعالیت‌های اجتماعی، مسائل مرتبط با زنان، خانواده، ازدواج و طلاق، فرزندپروری و فرزندآوری و سبک زندگی را رصد می کند.

ما در این سامانه هشتگ‌های متداول در شبکه‌های اجتماعی که مرتبط با این موضوعات هستند را رصد می‌کنیم و هر روز پست‌های کاربرانی که در این موضوعات به فعالیت در شبکه‌های اجتماعی می پردازند را جمع آوری می‌کنیم، یعنی ابزاری که طراحی کرده‌ایم، هر روز این کار را انجام می‌دهیم.

حدود ۳ هزار هشتگ به صورت متداول در شبکه های اجتماعی توئیتر و اینستاگرام فعال هستند و در حوزه موضوعی ما که زن و خانواده است کاربرد دارند که هر روز سیستم این هشتگ ها را بررسی کرده و اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری می‌کند.

علاوه بر این، سامانه رهنما صفحات حدود دو هزار نفر از افراد تأثیرگذار در جامعه؛ چه اهالی رسانه، چه خبرنگاران، چه اهالی ورزش، سیاسیون، فعالان اجتماعی و حتی صفحاتی که مرتبط با روزنامه‌های داخلی و خارجی هستند را هم بدون در نظر گرفتن هشتگ، بررسی و داده‌های آنها را جمع آوری می‌کند.

این امکان در سامانه رهنما نیز فراهم شده است که صفحات قشرهای خاصی در جامعه که دنبال کننده‌های قابل توجهی دارند و یا خودشان تأثیرگذار هستند را رصد کرده و داده‌هایشان را جمع آوری می‌کند.

ـ حاصل جمع‌آوری داده‌ها چیست و چه استفاده ای از این داده‌ها می شود؟

دو نتیجه از جمع‌آوری این اطلاعات و داده ها به دست می‌آید؛ یکی داده‌های آماری است که ما می‌دانیم که برای مثال برای موضوع حجاب و عفاف چه افرادی پست زده‌اند و تولید محتوا داشته‌اند و چه افرادی به این محتوا بازخورد نشان داده‌اند و حتی در سال‌های مختلف می‌توانیم این‌ها خروجی داده ها را گرفته و مقایسه آماری داشته باشیم.

علاوه بر این، تحلیل‌ها یا داده‌های تحلیلی هم از اطلاعات استخراج می کنیم، داده‌های تحلیلی ما به وسیله ماشین تولید می‌شوند؛ یعنی بر اساس رویکردهای هوش مصنوعی. این رویکرد کلیدواژه‌های اصلی متن را استخراج می کند، افراد مؤثر را انتخاب می نماید، جریان‌های تولیدکننده محتوا یا ایجاد کننده شایعه را نیز می‌تواند پیدا کند و مباحثی مانند موضوع بندی پست‌ها نیز انجام می‌شود.

از این ‌رو پژوهشگری که می‌خواهد درباره موضوع زن و خانواده و موضوعات مرتبط کار کند همه این محتواها را در اختیار دارد؛ هم داده‌های آماری را می‌بیند و هم داده‌های تحلیل شده به وسیله سیستم را و با کنار هم قرار دادن این مجموعه اطلاعات می‌تواند بولتن یا فرآیند پژوهشی خود را تکمیل کند.

 ـ چه تولیداتی از داده‌های جمع آوری شده طراحی و عرضه می شود؟

ما در تابستان سال ۹۸ وقتی سامانه رهنما را عملیاتی کردیم به این نتیجه رسیدیم که از داده‌های جمع آوری شده یک سری بولتن‌هایی تولید کنیم.

اولین بولتنی که تولید کردیم با موضع حجاب بود، بعد بولتن خانواده و بعد از آن به بولتن کرونا رسیدیم که بولتن کرونا شامل ۳ بولتن «کرونا و آموزه‌های دینی از دیدگاه کاربران انگلیسی زبان»، «کرونا و آموزه‌های دینی از دیدگاه کاربران فارسی زبان» و  بولتنی هم درباره «مقایسه دیدگاه های کاربران انگلیسی زبان و فارسی زبان» بود.

در بولتنی که برای «کرونا و آموزه‌های دینی از دیدگاه کاربران انگلیسی زبان» تولید شد، در بحث آخرالزمان کاربران انگلیسی زبان با یک رویکرد و جهش خاصی به موضوع آخرالزمان نگاه کرده بودند؛ یعنی مجموعه داده‌های مربوط به حوزه آخرالزمان در بین کاربران انگلیسی زبان با توجه به موضوع کرونا و تمام شدن دنیا به دلیل ناتوانی بشر هشت برابر شده بود.

در سال ۹۹ هم بولتن‌های دیگری اعم از «زنان مسلمان غیرایرانی و فعال در شبکه‌های اجتماعی» و «زنان ایرانی فعال در شبکه‌های اجتماعی» تولید کردیم و در حال حاضر هم بولتن های جدید حجاب و حجاب شیک تولید شده و بولتن اشتغال زنان را در هم در حال اجرا داریم.

 ـ دسترسی به این داده‌ها چطور است؟ پژوهشگر یا محقق چطور می‌تواند از آنها استفاده کند؟

پژوهشگران و محققانی که داخل مجموعه حوزه های علمیه خواهران هستند، در صورت معرفی از سوی معاونت یا مدیریت بخش فعالیت، برای آنها دسترسی ایجاد می شود تا بتوانند بتوانند از داده‌ها و ابزارها و داشبورد مدیریتی که این داده‌های آماری و تحلیلی را در اختیار آنها قرار می‌دهد استفاده کنند.

حال اگر سؤال مربوط به مجموعه‌های بیرون از حوزه های علمیه خواهران است، مجموعه‌های بیرون هم می‌توانند ضمن تعاملی که با معاونت یا مرکز فناوری اطلاعات مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران انجام می دهند از این داده ها استفاده کنند.

البته برخی مجموعه‌ها همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت ارشاد، دفتر تبلیغات و جامعه المصطفی تعاملاتی داشته اند و در حال استفاده از داده های موجود هستند.

 ـ غیر از مجموعه‌هایی که تعامل دارند، آیا خروجی داده‌ها در اختیار نهادهای دیگری هم قرار می‌گیرد؟یعنی به جایی گزارش می‌شود که ما این حرکت را انجام دادیم، این خروجی کار بوده است. مثلاً به سمت پژوهش برود و آسیب‌های اجتماعی را کاهش دهد و...

خروجی این داده‌ها تبدیل به بولتن‌های مختلف می‌شود

ما در حال حاضر با مرکز تحقیقات زن و خانواده در تعامل هستیم و اعضای هیئت علمی َاین مرکز را تماماً عضو سامانه کرده‌ایم و نتایج کار را به آن‌ها هم می‌دهیم.

البته گروه‌ها و کانال‌هایی را در واتساپ و ایتا نیز فعال کرده‌ایم و بولتن‌های تولیدی را در این گروه ها و کانال ها قرار می دهیم، برخی محققان و پژوهشگرانی که بیرونی هستند، این امکان را دارند که در آن کانال‌ها عضو شوند و از بولتن‌ها استفاده کنند.

امیدمان این است که میزان استفاده از فعالیت های ما بسیار گسترده‌تر شود؛ یعنی به دنبال این هستیم که با مراکز دانشگاهی، شروع به همکاری کنیم که آن‌ها هم بتوانند از داده‌ها و تحلیل‌های ما استفاده کنند.

 ـ اخیرا بولتنی با عنوان حجاب شیک منتشر کردید. درباره آن توضیحاتی بفرمایید و این که هشتگ‌های این بولتن چه بازه زمانی را مورد بررسی قرار داده است؟

ما از سال ۹۷ که سامانه رهنما را برای رصد شبکه های اجتماعی توئیتر و اینستاگرام راه اندازی کردیم، هشتگی به نام حجاب شیک ایجاد شده بود، اما کمتر مورد توجه بود، ولی در حال حاضر بسیار بولد شده است و عده‌ای هم از آن کسب درآمد می‌کنند، یعنی با این عنوان تبلیغات می‌گیرند و در عین تظاهر به حجاب مخاطب نیز جمع می‌کنند.

امسال تصمیم گرفتیم در حوزه حجاب شیک یک رصدی انجام دهیم و در همین راستا بولتنی نیز جمع آوری و تدوین کردیم.

 ـ طبق بولتنی که تولید کرده اید، هشتگ نه به حجاب اجباری روند کاهشی را نشان می دهد، چه تغییری ایجاد شده است؟

یکی از کارهایی که امسال داشتیم تحلیل هشتگ «نه به حجاب اجباری» بود که بعد از بررسی دیدیم رشد منفی این هشتک ۵۹ درصد بوده و نسبت به سال ۹۸ بسیار کمرنگ شده است که چندین دلیل داشت؛ یکی از دلایل شیوع ویروس کرونا و تعطیلی برخی مراکز، دانشگاه‌ها، همایش‌ها، نشست‌ها، کنسرت‌ها و جلسات و گردهمایی‌ها بود که این موضوع حضور افراد در فضای جامعه را کمرنگ‌تر کرد و موضوع حجاب نیز کمتر مورد توجه قرار گرفت، به طوری که افراد کمتر فرصت ظهور و بروز در این قضیه را پیدا کردند.

از طرفی سال ۹۸ مسیح علینژاد هر دو هفته یک بار یا هر هفته، بهانه‌ای برای مطرح کردن موضوع حجاب داشت و افرادی دائما ویدئو تولید کرده و با کشف حجاب در خیابان ها او را تغذیه می کردند ولی امسال موضوعات سیاسی جذاب تری همچون تحریم، انتخابات و ... برای مسیح علینژاد و دار و دسته او وجود داشت؛ به این نتیجه رسیدیم که موضوع حجاب برای دار و دسته مسیح علینژاد ابزار خوبی بود که بیایند و موج سواری کنند تا مطرح شوند، حالا که مطرح شدند، به هر موضوعی که دوست دارند می‌پردازند و دیگر حجاب برایشان جذابیتی به آن معنا ندارد.

حتی در نگاهی دیگر، شاید بشود این جمع‌بندی را کرد که آنها ضربه‌ای که می خواستند به حوزه حجاب بزنند را تا جایی که می‌توانستند زدند و شاید دیگر جذابیتی برایشان نداشته باشد.

 ـ در پایان اگر توضیحاتی بیشتری درباره سامانه رهنما دارید بفرمایید. 

در حجم کلان داده‌هایی که از سوی سامانه رهنما جمع می‌شود، قاعدتاً یک روابط و زوایای پنهانی در این داده‌های کلان وجود دارد که شاید کاربر عادی به راحتی نتواند این روابط و زوایای پنهان را پیدا کند، اما سامانه با طراحی گراف‌های ارتباطی بین کاربران یا روابطی که بین کلمات وجود دارد و اختلافاتی که بین آن پیدا می‌کند، فضای جدیدی را به روی کاربر باز می‌کند.

مثلاً در کنار هشتگ حجاب که امروز مورد توجه است یک سری اصطلاحات و کلمات سیاسی هم مانند تظاهرات سراسری، اعتراضات سراسری، بنزین، نه به بنزین سه هزار تومانی و... هشتگ می شوند، که ارتباط این‌ها را کاربر عادی با نگاه‌ معمولی نمی‌تواند پیدا کند؛ اما وقتی حجم کلان داده یک جا جمع می‌شود و سیستم روابط و گراف‌ها را طراحی می‌کند این روابط و زوایای پنهانی آشکار می‌شود که بسیار ارزشمند است.

یک نکته‌ای که حالا باید در مقدمه گفته می‌شد که چرا ما به سمت شبکه‌های اجتماعی رفتیم؟ دلیل استفاده از شبکه‌های اجتماعی چه چیزی بوده است؟ باید بگوییم که هر گاه ما می‌خواهیم پژوهشی انجام دهیم باید نظرات افراد مختلف جامعه را در مورد موضوع پژوهش جمع آوری کنیم.

در گذشته در سطح شهر ۲۰۰ نفر را به صورت تصادفی پیدا می‌کردند و همه آن‌ها نظراتی می‌دادند ولی معلوم نبود که نظراتشان با آن فکری که ته ذهن خود دارند تطابق داشته باشد؛ اما امروزه دامنه وسیعی از نظرات از طریق فضای مجازی قابل جمع است؛ یعنی محدودیتی در دامنه نداریم؛ افراد به صورت واضح و واقعی نظرات خودشان را آنجا ارائه می‌کنند، لذا این امکان فراهم شده است که ما برای دسترسی به مجموعه نظرات و آرا و افکار جامعه بتوانیم راحت تر عمل کنیم و این یکی از ویژگی های مهم استفاده از شبکه‌های اجتماعی است.

در نتیجه، هم حجم دیتا بیشتر است، هم آراء و نظرات گسترده‌تر و وسیع‌تر بوده و هم نظرات به واقعیت نزدیک‌تر است؛ یعنی بدون تعارف‌تر در اختیار پژوهشگر قرار می‌گیرد تا بتواند از داده‌ها و اطلاعات برای اهداف خود استفاده کند.

 ـ با تشکر از شما بایت فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.