دستاوردهای پژوهشی حوزه‌های علمیه در صد سال اخیر

به گزارش خبرگزاری حوزه، در راستای یکصدمین سال بازتأسیس حوزه، مروری بر کارنامه حوزه‌های علمیه در سایه سار چهل سال نظام اسلامی به کوشش مرکز ارتباطات و بین‌الملل حوزه‌های علمیه منتشر شده است که بخش دستاوردهای پژوهشتی حوزه های علمیه تقدیم شما فرهیختگان می شود.

* کتاب‌های دینی

پیش از انقلاب اسلامی: در دوره پیش از انقلاب، انتشار کتاب‌های دینی از سوی حوزویان محدود بود و تعداد کمی از عالمان حوزه به تألیف و چاپ کتاب اهتمام داشتند. امکانات چاپ و نشر اندک بود و تولید آثار علمی بیشتر در قالب جزوه‌ها یا دست‌نوشته‌های شخصی باقی می‌ماند.

پس از انقلاب اسلامی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شاهد جهش عظیمی در تولید کتاب‌های دینی هستیم؛ به‌گونه‌ای که بیش از 100 هزار عنوان کتاب دینی توسط حوزویان تولید شده است. بخشی از این آثار توسط نهادهای علمی و پژوهشی رسمی حوزه و بخشی دیگر به شکل انفرادی یا توسط مؤسسات مردم‌نهاد حوزوی تألیف، تحقیق یا ترجمه شده‌اند.

این حجم از تولید کتاب، بیش از 13 درصد از کل کتاب‌های چاپ اول کشور در طی این سال‌ها را شامل می‌شود، در حالی که جمعیت طلاب و روحانیون کمتر از 3 درصد از جمعیت علمی کشور در مقطع تحصیلات تکمیلی را تشکیل می‌دهند. این نسبت نشان‌دهنده‌ی نشاط و پویایی علمی مثال‌زدنی در حوزه‌های علمیه است.

* پاسخ‌گویی به سؤالات دینی

پیش از انقلاب اسلامی: پاسخ‌گویی به سؤالات دینی مردم به‌صورت محدود و پراکنده انجام می‌گرفت و نهادی منسجم و رسمی در این زمینه وجود نداشت. تنها یک مؤسسه نسبتاً فعال در این حوزه به نام «مؤسسه در راه حق» در شهر قم مشغول به فعالیت بود که دامنه‌ی پاسخ‌گویی آن نیز محدود به امکانات و مخاطبان آن زمان می‌شد.

پس از انقلاب اسلامی: پس از انقلاب، پاسخ‌گویی به سؤالات دینی مردم به‌صورت یک فعالیت نظام‌مند، تخصصی و گسترده درآمده است. تاکنون بیش از 25 میلیون سؤال در موضوعات اعتقادی، فقهی، تربیتی، تاریخی، فلسفی و اجتماعی، از طریق مراکز تخصصی پاسخ‌گویی دریافت و پاسخ داده شده‌اند. این پاسخ‌ها علاوه بر سامانه‌ها و نرم‌افزارهای دیجیتال، در قالب صدها جلد کتاب نیز به چاپ رسیده‌اند که موجب گسترش مرجعیت علمی و دینی حوزه در فضای ملی و بین‌المللی شده است.

* تأسیس و توسعه مراکز پژوهشی حوزوی

پیش از انقلاب اسلامی: فعالیت‌های پژوهشی در حوزه‌های علمیه فاقد ساختار و نظام‌مندی مشخص بود و مراکز پژوهشی رسمی با هدف تولید و سازماندهی دانش دینی وجود نداشتند. پژوهش‌ها اغلب به‌صورت فردی یا در محدوده درس و بحث‌های طلاب و اساتید جریان داشتند.

پس از انقلاب اسلامی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ساختارهای رسمی برای پژوهش در حوزه ایجاد شده‌اند. هم‌اکنون صدها مرکز پژوهشی، شامل گروه‌های علمی، پژوهشکده‌ها، مؤسسات مطالعاتی و پژوهشگاه‌های وابسته به حوزه‌های علمیه در سطح کشور مشغول فعالیت هستند. این مراکز در حوزه‌های متنوعی از جمله فقه و اصول، علوم قرآن و حدیث، فلسفه و کلام، تاریخ، تعلیم و تربیت اسلامی، سیاست، حقوق و تمدن اسلامی، به تولید دانش و پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه اسلامی می‌پردازند.

* انجمن‌های علمی و تخصصی حوزوی

پیش از انقلاب اسلامی: پیش از انقلاب، ساختار سازمان‌یافته‌ای تحت عنوان انجمن‌های علمی در حوزه‌های علمیه وجود نداشت و ارتباطات علمی میان پژوهشگران و اساتید، بیشتر به شکل سنتی و غیررسمی صورت می‌گرفت.

پس از انقلاب اسلامی: پس از انقلاب، با هدف تقویت هم‌افزایی علمی و توسعه همکاری‌های تخصصی، ده‌ها انجمن علمی و تخصصی حوزوی تأسیس شده‌اند.

این انجمن‌ها در موضوعاتی چون فقه و حقوق اسلامی، علوم تربیتی، روان‌شناسی اسلامی، اخلاق و عرفان، مطالعات قرآنی، فلسفه، تاریخ اسلام، و تمدن اسلامی فعالیت داشته و نقش بسزایی در هدایت پژوهش‌ها، داوری علمی، برگزاری همایش‌ها و کرسی‌های آزاداندیشی ایفا می‌کنند.

* کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره

پیش از انقلاب اسلامی: فضای حوزه‌های علمیه بیشتر معطوف به حفظ سنت‌های علمی گذشته بود و کمتر زمینه‌ای برای ارائه نظریه‌های نو، نقد دیدگاه‌ها یا برگزاری مناظرات رسمی فراهم می‌شد.

پس از انقلاب اسلامی: در سال‌های پس از انقلاب، با تقویت روحیه‌ نوآوری و آزاداندیشی، کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره در حوزه‌های علمیه گسترش یافته‌اند.

این کرسی‌ها که عمدتاً با حمایت نهادهایی چون شورای عالی انقلاب فرهنگی و مراکز پژوهشی وابسته به حوزه برگزار می‌شوند، بستر مناسبی را برای طرح دیدگاه‌های نو، دفاع از نظریات اسلامی در برابر دیدگاه‌های رقیب، و تبیین علمی معارف دینی فراهم کرده‌اند.

* تحولات در فقه معاصر و موضوع‌شناسی

پیش از انقلاب اسلامی: تمرکز عمده در فقه حوزه بر مباحث سنتی بود و موضوعات نوپدید کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت. نهاد یا سازوکاری برای موضوع‌شناسی و مواجهه با مسائل جدید وجود نداشت.

پس از انقلاب اسلامی: در سال‌های اخیر، حوزه‌های علمیه به طور جدی به فقه مسائل نوپدید، موضوع‌شناسی تخصصی و کاربردی کردن فقه در عرصه‌های جدید توجه کرده‌اند. مراکز موضوع‌شناسی تأسیس شده، دروس خارج فقه در موضوعات نوین از جمله فقه رسانه، فقه تربیت، فقه پزشکی، فقه حقوق عمومی، فقه اقتصاد، و فقه سبک زندگی راه‌اندازی گردیده و صدها کتاب، مقاله و پایان‌نامه در این زمینه تولید شده است.

* نظام‌مندسازی پژوهش در حوزه علم دینی

پیش از انقلاب اسلامی: فعالیت‌های پژوهشی در حوزه فاقد نظام‌مندی روشن، سند راهبردی یا فرآیندهای هدفمند برای تولید علم دینی بودند. هر پژوهشگر یا استاد بر اساس علاقه شخصی به تحقیق می‌پرداخت و اولویت‌های پژوهشی معین نبود.

پس از انقلاب اسلامی: پس از انقلاب، حوزه‌های علمیه به طراحی و پیاده‌سازی سازوکارهای نوین برای پژوهش اهتمام ورزیدند. سه گام کلیدی شامل ممیزی دانش (بازشناسی منابع و دانش‌های موجود)، نیازسنجی پژوهشی (بر اساس نیازهای جامعه و نظام اسلامی)، و مدیریت پژوهش (سازمان‌دهی فرآیند تحقیق، حمایت، نظارت و ارزیابی) در دستور کار قرار گرفت و منجر به سامان‌دهی و هدف‌مندی فرآیند تولید علم دینی گردیده است.

* بهره‌گیری از ابزارهای نوین در پژوهش

پیش از انقلاب اسلامی: پژوهش‌ها متکی بر شیوه‌های سنتی کتابخانه‌ای و بدون استفاده از فناوری‌های نوین انجام می‌گرفت و ابزارهای دیجیتال در دسترس نبودند.

پس از انقلاب اسلامی: در دوران معاصر، حوزه‌های علمیه با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، ابزارهای دیجیتال و سامانه‌های نرم‌افزاری، پژوهش را وارد مرحله‌ای جدید کرده‌اند.

بانک‌های اطلاعات علمی، پایگاه‌های داده، نرم‌افزارهای پژوهشی، کتابخانه‌های دیجیتال و سامانه‌های مدیریت دانش، بستر پژوهش دینی را کارآمدتر، سریع‌تر و اثربخش‌تر کرده‌اند.