به گزارش خبرگزاری«حوزه» ابومحمد حسن بن علی، ملقب به تقی الدین، معروف به ابن داوود 5 جمادی الثانی ۶۴۷ ق متولد شد. در کتاب های تراجم به محل ولادتش، اشاره نشده، اما از آن جا که نزد دانشمندان نام آور حلّه دانش آموخته، احتمالاً بیشتر عمرش را در این شهر گذرانده و در همین شهر نشو و نما کرده است.
همچنین به قرینه این که ابن داوود، استادش ابن طاووس را «بغدادی التحصیل» خوانده و از سوی دیگر، گفته که: تا هنگام مرگ، قرین او بوده، روشن می شود که گویا مدتی نیز در بغداد اقامت داشته است. همچنین بر اساس بیتی از ارجوزه «عقد الجواهر»، او در ذی القعده ۷۰۰ ق مسافرتی به کاظمین داشته و نیز در ارجوزه «منهج التقویم»، از نعمت مجاورت و زندگی در نجف یاد کرده است.
* استادان
در کتب معروف رجال به چهار تن از استادان ابن داود اشاره شده است. خود وی در کتاب رجالش، نام سه تن از استادان خویش را ذکر کرده و شرح حال مختصری از آن ها را آورده است؛ اما در مورد فرد دیگر، تنها در آغاز کتابش اشاره کرده که: وی طریق روایتی اوست. این استادان عبارتند از:
* «ابوالقاسم نجم (نجیب)الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی، مشهور به «محقق حلی»؛ ابن داوود، از این استادش به بزرگی یاد کرده و با القابی چون: «محقق، مدقق، امام علامه، یگانه عصر، خوش بیان ترین اهل زمان، بهترین عالمان در اقامه دلیل و سریع ترین آنان در آوردن برهان». گویا ابن داوود، از محقق حلی بهره ای وافرتر برده است؛ چنان که می گوید: «از کودکی، استاد و مربی من بود و احسان و التفات زیادی به من داشت»؛ «محقق حلی، در نقل همه مصنفات و روایت هایش، به من اجازه داده است». این گفتار نشان می دهد که وی نزد محقق حلی، ارج و قربی ویژه داشته و مورد اعتماد فراوان او بوده است.
* «سید جمال الدین ابوالفضائل احمد بن موسی بن طاووس»، (متوفی ۶۷۳ ق)؛ در «اعیان الشیعه» آمده است که وی در حلّه وفات یافته و دفن گردیده و مرقدش مشهور و زیارتگاه است.
* «سید عبدالکریم بن موسی بن طاووس»، (۶۴۸ـ۶۹۳ ق)؛ ابن داوود از وی چنین نام برده است: «سرور ما، پیشوای معظم، غیاث الدین، فقیه، نحوی، عروضی، نسابه و زاهد». سید عبدالکریم در کربلا متولد شد، در حلّه نشو و نما و در بغداد تحصیل کرد و در کاظمین درگذشت.
* «مفیدالدین محمد بن جهیم (جهم) الاسدی. ولادت و وفات او معلوم نیست؛ لکن وی از علمای قرن هفتم حله بوده است. به کسانی چون: علامه حلی و ابن داوود، اجازه روایت داده است و ابن داوود در مقدمه کتاب رجالش، وی را یکی از طرق نقل روایت خود معرفی کرده است.
گذشته از موارد مذکور، علامه امینی کسانی چون: خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۳)، یوسف بن مطهر (پدر علامه حلی) و یحیی بن سعید (پسرعموی محقق حلی) را نیز از مشایخ ابن داوود برشمرده است.
* شاگردان
در کتب رجال، تنها به سه نفر از شاگردان ابن داوود اشاره شده است که عبارتند از:
* «رضی‌الدین ابوالحسن علی بن احمد بن یحیی بن مزید حلی». وی به سال (۷۵۷ ق) رحلت کرد و در نجف دفن شد. او از استادان شهید اول و از شاگردان علامه است. شهید از وی با القابی چون شیخ، پیشوا، پادشاه ادبا و علما…یاد کرده است.
* «شیخ زین الدین علی بن طراد مطارآبادی. وی سال (۷۶۲ ق) در حله وفات یافت. شهید اول از وی نیز روایت کرده و در اجازه اش، زین الدین مطارآبادی را چنین توصیف نموده است: «امام، فقیه، محقق و دانشمند مدقق».
* «سید تاج الدین محمد بن قاسم بن حسین علوی حسنی دیباجی حلی»، معروف به «ابن معیه». شهید وی را "اعجوبه زمان در همه فضائل" توصیف می کند.
* تألیفات
ابن داوود در کتاب رجالش، آثار خود را این گونه برشمرده است:
* رجال
کتاب «الرجال».
* فقه
«تحصیل المنافع»، «التحفه السعدیه»، «المقتصر من المختصر»، «الکافی»، «النکت»، «الرائع»، «خلاف المذاهب الخمسه»، «تکمله المعتبر» (ناتمام)، «الجوهره فی نظم التبصره» (این کتاب همان «تبصره» علامه حلی است که ابن داوود آن را به نظم درآورده است)، «لمعه» (در احکام فقه و منظوم)، «الرائض فی الفرائض» (منظوم)، «عقد الجواهر فی الاشیاء والنظائر» (منظوم)، «اللؤلؤه» (منظوم و ناتمام) و «عده الناسک فی قضاء‌المناسک» (منظوم).
* عقائد
«الدر الثمین فی اصول الدین» (منظوم)، «الخریده العذراء فی العقیده الغراء» (منظوم) و «الدرج».
* منطق
«حل الإشکال فی عقد الأشکال» و «البغیه».
* ادبیات عرب
«الإکلیل التاجی فی العروض»، «قره عین الخلیل فی شرح النطم الجلیل»، «شرح قصیده صدرالدین الساوی»، «مختصر الإیضاح»، «حروف المعجم» و «مختصر اسرار العربیه».
از آثار مذکور، برخی به جای مانده که بعضی به چاپ رسیده و بعضی دیگر خطی است.
* آثار چاپی
الرجال: این کتاب یک بار در سال ۱۳۸۳ ق به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی در تهران و بار دیگر در سال ۱۳۹۲ ق به کوشش سید محمدصادق بحرالعلوم در نجف به چاپ رسیده است.
ارجوزه فی الکلام: منظومه ای است زیبا در ۱۴۵ بیت، با الفاظی موجز درباره عقاید کلامی شیعه.
عقد الجواهر فی الاشباه والنظائر: در نسخه چاپی، «جواهرالکلام فی الاشباه والنظائر» نامیده شده است. این ارجوزه با ۱۳۰۹ بیت در ۱۰ ذی القعده ۷۰۰ ق در کاظمین سروده شده است.
المنهج القویم فی تسلیم التقدیم: ارجوزه ای است با ۲۰۱ بیت، مشتمل بر داستانی از مباحثه های مربوط به «شایسته ترین خلیفه پس از پیامبر (ص)» که در مجلسی از مجالس علمای مذاهب مختلف در شهر بغداد انجام گرفته است.
* آثار خطی
التحفه السعدیه: نسخه ای از آن، در کتابخانه موزه بغداد وجود دارد.
تحصیل المنافع: نسخه ای از آن، در کتابخانه سید محمدعلی روضاتی در اصفهان است.
الجوهره فی نظم التبصره: دو نسخه از آن در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
المقتصر من المختصر: نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس موجود است.
* جامعیت علمی و تخصص ابن داوود
آن چه از آثار ابن داوود و اقوال علما به روشنی به دست می آید، این نکته است که او: در علوم مختلف، جامعیت داشته و دست کم در چهار حوزه: «فقه»، «کلام»، «رجال» و «ادبیات» متبحر بوده است. با این حال، تخصص وی در رجال و ادبیات، نظر علما را بیشتر به خود جلب کرده است.
تبحر وی در شعر چنان است که حتی برخی از آثار کلامی و فقهی خود را به صورت شعر تألیف کرده است؛ از جمله کتاب «تبصره» علامه حلی. این امر، شاید پیش از آن که بیانگر جامعیت او باشد، از قدرت و تسلط ادبی او حکایت می کند. لذا علما، او را «سلطان ادبا و بلغا» دانسته اند.
علامه امینی در آغاز جلد ششم الغدیر، با ارائه شرح حالی کوتاه از ابن داوود، او را در شمار «شعرای غدیر در قرن هشتم» آورده است.
* آشنایی با رجال ابن داوود
شهرت ویژه ابن داوود بیش از همه، مرهون کتاب «رجال» اوست. وی آن را با استفاده از راهنمایی ها و تحقیقات استادش، احمد بن طاووس به رشته تحریر درآورد و همین، بر ارزش کتاب می افزاید؛ چرا که وی در زمان خود از تبحر و تخصص ویژه ای در علم رجال برخوردار بوده است.
الف) ویژگی ها
* تا پیش از ابن داوود، نام شخصیت ها بدون ترتیب الفبا ذکر می شد و یا اگر به ترتیب الفبایی بود؛ تنها در حرف اول اسامی بود، که این، مشکلاتی را در یافتن نام شخصیت پدید می آورد. ابن داوود با وقوف به این مسأله، کتاب رجالش را به ترتیب حروف الفبا در حرف اول، دوم و... تنظیم کرد و حتی این ترتیب را در نام پدر و جد راوی نیز مراعات کرد. این عمل، چنان در نظر رجالیون بعد از او، پسندیده آمد که از آن پس، آن ها نیز شیوه ابن داوود را در ترتیب نام ها دنبال کردند.
* رجال وی در حقیقت گزیده ای است از کتاب های کَشّی، نجاشی، شیخ طوسی، برقی، علی بن احمد عقیقی، ابن عقده، فضل بن شاذان، ابن عبدون، غضائری، محمد بن بابویه و ابن فضل. البته وی اقوال آن ها را با حسن ترتیب و زیادت تهذیب، ذکر کرده و برای هر کدام رمزی نهاده است و از متأخرین از شیخ، جز افراد معدودی نامی نبرده است. همچنین وی جهت اختصار، نام امامان علیهم السلام را نیز با رمز مشخص کرده است.
* ابن داوود کتاب رجالش را در دو جزء تنظیم کرده است؛ جزء اول که به شخصیت های «موثق» و «مهمل» اختصاص یافته و جزء دوم که در آن، «مجهولین» و«مجروحین» نام برده شده اند.
ابن داوود در آخر قسم اول، افرادی را که نجاشی با عنوان «ثقه ثقه» آورده و ۳۴ نفر هستند، جداگانه ذکر کرده است. در ادامه، نام پنج نفر دیگر را که توصیف به «ثقه ثقه» شده اند، آورده که غضائری هم به آن ها اشاره کرده است. آن گاه پنج فصل آورده که مطالب آن، بسیار مورد نیاز محققان قرار می گیرد. در پایان قسم دوم نیز ۱۷ فصل ـ که برای محققان مفید است ـ آورده و بعد، نُه تنبیه پرفایده ذکر کرده است.
ب) تفاوت رجال ابن داوود با رجال علامه حلی
ابن داوود و علامه حلی، هر دو شاگرد احمد بن طاووس بوده اند؛ از این رو، در آثارشان مشابهت هایی دیده می شود؛ به طوری که ممکن است گفته شود یکی، از دیگری اقتباس کرده است. با وجود این، تفاوت های این دو کتاب از این قرار است:
* رجال علامه نیز همانند رجال ابن داوود، به دو قسم ترتیب یافته است؛ لکن علامه اسامی کسانی را در قسم اول آورده، که به روایتشان عمل شده و ممدوح دانسته شده اند و در قسم دوم، کسانی را ذکر کرده که به روایتشان عمل نشده و جرح شده اند.
برخلاف علامه، ابن داوود در قسم اول، کسانی را که کمترین مدح درباره شان آمده، ذکر کرده است؛ گرچه به خبر آنان عمل نشده و بسیار مذمت شده باشند و در قسم دوم هم کسانی را که کمترین ذمّ در موردشان آمده، ذکر کرده است؛ اگر چه اوثق ثقات بوده باشند.
* معمولاً برخی راویان، مورد اختلاف علمای رجال قرار می گیرند: عده ای، آن ها را قابل اعتماد می دانند و عده ای مورد اعتماد نمی دانند. یکی از تفاوت های «رجال» ابن داوود با «رجال» علامه حلی، مربوط به این گونه راویان است. علامه، چنین افرادی را در هر دو قسم نیاورده است؛ بلکه یا جانب مدح را ترجیح داده و در قسم اول آورده و یا جانب ذم را ترجیح داده و یا متوقف شده که در این صورت، او را در قسم دوم ذکر کرده است. اما ابن داوود، این راویان را، یک بار به اعتبار مدح در قسم اول و بار دیگر به اعتبار ذمّ، در قسم دوم ذکر کرده است.
* علامه هنگامی که مطلبی را از کتاب های کشّی، نجاشی، شیخ و غضائری دریافت می کند، نام مستند را ذکر نمی کند؛ بلکه عین عبارت آن ها را می آورد؛ اما اگر از کتاب «غیبه» شیخ یا «رجال» ابن عقده یا «رجال» عقیقی مطلبی را می آورد، مستند را صراحتا بیان می کند.
برخلاف علامه، ابن داوود بر خود لازم دانسته از هر کسی که مطلبی نقل می کند، نامش را بیاورد. مگر موردی که امر بر او مشتبه بوده و یقین به مستند نداشته که در این صورت، هیچ رمزی نیاورده است.
* علامه تنها راویان ممدوح را در قسم اول آورده است؛ ولی ابن داوود «مُهمَلین» را هم در قسم اول ذکر کرده است.
ج) میزان اعتبار
«رجال» ابن داوود جزو چهار کتاب اصلی رجال متأخر محسوب می شود؛ سه کتاب دیگر عبارتند از: «فهرست» شیخ منتجب الدین، «معالم العلماء» و «خلاصه الاقوال فی علم الرجال». از این چهار کتاب، به عنوان «مصادر ثانویه علم رجال» نام برده اند که نشانه اهمیت و جایگاه این آثار نزد علمای رجال است.
درباره میزان اعتبار رجال ابن داوود، نکاتی در کلمات رجال شناسان دیده می شود که در این جا به اجمال، بیان می کنیم. به دلیل وجود برخی اشتباهات در رجال ابن داوود، عده ای از علمای رجال این اثر را زیر سؤال برده اند؛ هر چند مؤلفش را نیز بسیار ستوده اند. از این رو، درباره منشأ اشتباهات و میزان اعتبار این کتاب، سخنان متضادی دیده می شود.
البته در این که اشتباهاتی رخ داده، تقریباً اتفاق نظر وجود دارد؛ لکن برخی، این اشتباهات را توجیه کرده و ناچیز شمرده اند و وقوع این مقدار خطا را، طبیعی دانسته اند؛ همچنان که سایر کتب رجال نیز مصون از چنین خطاهایی نبوده اند.
در «اعیان الشیعه»، به نقل از «مستدرک الوسائل» گفته شده است که سه دیدگاه درباره «رجال» ابن داوود وجود دارد:
* برخی در درجه اعتبار آن غلو کرده اند؛
* برخی در عدم اعتبار آن افراط کرده اند و به کلی از اعتبار ساقط دانسته اند؛
* عده‌ای هم نگاهی معتدل به کتاب وی دارند.
از گروه اول، پدر شیخ بهایی است که گفته است: «رجال ابن داوود، ما را از سایر کتب رجالی بی نیاز می گرداند».
از گروه دوم، محقق شوشتری است که رجال وی را شایسته اعتماد ندانسته است؛ زیرا در رجال او، اشتباهات زیادی از متقدمین و نقد و تمییز رجال دیده می شود و گروه سوم، بیشتر رجالیون هستند.
این که شخصیت رجالی بزرگی چون ابن داوود، چرا دچار چنین خطاهایی شده، توجیهاتی از سوی برخی علمای رجال ارائه شده است و شاید نظر همین گروه درست باشد؛ زیرا بعید به نظر می رسد که محققی چون ابن داوود، مرتکب خطاهای آشکاری در رجالش شود. به طور خلاصه، اهم توجیهات چنین است:
* کسانی مانند صاحب «ریاض العلما» گفته اند: طعن ها وارد نیست؛ زیرا بیشتر اشتباهات، به اختلاف نُسخ بازمی گردد و علت اختلاف نسخ نیز این بوده که گاهی نسخه ای از کتاب مؤلف معروف می شده و همان نسخه در میان مردم انتشار می یافته است و سپس، مؤلفین برخی مطالب را کاسته یا افزوده اند و این تصرفات بعدی، در نسخه مشهور و منتشر شده وارد نشده و منشأ بروز اشتباه شده است.
* در گذشته به دلیل این که کتاب ها با دست نسخه برداری می شده، لذا به تعداد محدودی انتشار یافته است؛ از این رو، دست یابی مؤلفان به آثار دیگران، دشوار بوده است. این امر موجب می شد که گاهی مؤلفان، تنها به نقل قول مؤلف دیگر بسنده کنند؛ در حالی که بسیاری از اوقات، نقل قول او نیز غیرمستقیم و خطا بوده است؛ اما مؤلفان همان نقل قول خطا را به عنوان صاحب قول بیان می‌کرده اند. گویا ابن داوود نیز به دلیل دسترسی نداشتن به نسخه اصلی اثر مؤلف، دچار چنین اشتباهاتی شده است!
* بدخطی و ناخوانایی خط ابن داوود؛ برخی گفته اند علمای گذشته، به دلیل کثرت اهتمام به درس، تدریس، تألیف و سایر امور، به بازبینی کامل همه نسخه ها موفق نمی شده اند. این امر موجب می شد که بسیاری از اوقات اغلاطی در دست نویس پدید آید و مؤلف متوجه آن نشود؛ و یا ناخوانایی خط مؤلف و عدم دست یابی آسان به او، موجب می شد که استنساخ کننده، کلمه ای را به گمان خود صحیح بداند و همان را بنویسد، اما مقصود مؤلف چیز دیگری بوده است، البته گفتنی است: به گفته یکی از محققان بزرگ معاصر: این اشتباهات، در کتاب رجال ابن داوود که به تحقیق سید محمدصادق آل بحرالعلوم است، تا حد زیادی رفع شده است.
* رحلت
با وجود مراجعه به منابع مختلف، تاریخ و محل وفات این رجالی نامی، همچون سایر مقاطع زندگی وی روشن نیست؛ اما با توجه به شواهد می توان گفت او سال هایی از آغاز سده هشتم را درک کرده است.
ابن داوود در ارجوزه «عقد الجواهر» تاریخ ۷۰۰ ق را قید کرده که این نشان می دهد وی حداقل تا آخر سده هفتم در قید حیات بوده است.
مرحوم آقا بزرگ تهرانی، تاریخ فراغت ابن داوود از کتاب رجالش را، سال ۷۰۷ ق ذکر کرده و در الذریعه می نویسد: این تاریخ را در آخر نسخه ای از رجال ابن داوود مشاهده کرده است.
صاحب ریاض العلماء نیز می گوید: در مشهد امام رضا علیه السلام نسخه ای از کتاب «فصیح» را دیده که در آخر آن به خط ابن داوود آمده است: «نوشته است حسن بن علی بن داوود در سیزده رمضان سال ۷۴۱ ق».
منبع: کتاب «گلشن ابرار»، ج ۴.
