به یاد او که هم عصر سه امام معصوم بود

حوزه/ احمد بن محمد بن عيسي که محدّثی دقيق بوده، اخبار زيادي از عباس بن معروف قمی نقل كرده است كه بي گمان نشانه اعتماد او است.

سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه»، در این نوشتار به بازخوانی زندگی نامه محدث بزرگ شيعه، عباس بن معروف قمي، يكي از ستارگان علم، تقوي و حديث می پردازد.

ولادت

تاريخ دقيق تولد ابوالفضل عباس بن معروف قمي، معلوم نيست؛ اما بنابر شواهد گوناگون به نظر مي رسد كه ولادتش، در نيمه دوم قرن دوم هجري باشد به اين دليل كه با سه تن از امامان شيعه (حضرت امام رضا و امام جواد و حضرت هادي علیهم السلام) معاصر بود.

يار امام

ديدار ائمه اطهار و درك وجود مقدس آنان براي انسان هاي متعهد، بسي افتخار و ارزش آفرين است؛ مخصوصاً اگر ديدار كننده از دوستان امامان معصوم باشد. اينكه عباس بن معروف از ياران كدام امام بوده است، بعضي از دانشمندان و بزرگان سكوت كرده اند (1) و جمعي ديگر او را در شمار ياران حضرت رضا علیه السلام جاي داده اند.(2) از شيخ طوسي نقل شده كه عباس بن معروف از ياران و اصحاب امام دهم شيعيان حضرت هادي علیه السلام است.(3) مرحوم آيت الله خويي از قول دو تن از بزرگان شيعه اين نظريه را از كتاب رجال شيخ طوسي نقل كرده اند؛ اما نسخه كتاب رجال كه اخيراً چاپ شده از اين سخن خالي است.

اين شخص بزرگوار افتخار حضور نزد امام هشتم علیه السلام را داشته و از محضر مقدس آن حضرت استفاده هاي معنوي و علمي فراواني برده است.

جایگاه و وثاقت

از تحقيق كتاب هاي متعددي كه پيرامون راويان نوشته شده است موقعيت و مقام اين محدّث بزرگ به دست مي آيد هر چند عموم گزارشگران از وي ياد نموده اند، بايد گفت: دو نفر از برجسته ترين علماء شيعه وثاقت او را براي اولين بار تأييد كرده اند و ديگران هم از آنها پيروي نموده اند.

نجاشي مي گويد: «عباس بن معروف»، قمي مورد اطمينان است. شيخ طوسي نيز مي گوید: «عباس بن معروف» اهل قم و داراي اعتقاد صحيح، پاك و خالص است.

اساتيد

هر كس كه با اخبار و روايات اهل بيت علیهم السلام اُنس دارد، مي داند در روايات متعدد از اول تا آخر فقه و مسائل اعتقادي و اجتماعي كه در اخبار مطرح شده است، اسم وي بارها به چشم مي خورد.

بيشتر رواياتي كه اين مرد بزرگ در «سند» آن واقع شده است، خود از بهترين و محكم ترين روايات اند؛ چون بيشتر يا همه افرادي كه در سند حديث نامشان آمده از بزرگان و مشايخ شيعه اند؛ اين سخن متّكي به حقيقتي است كه با مراجعه و دقت در كتاب هاي حديثي ما آشكار مي شود. به همين بعضي از استادان بزرگواري كه اين محدث بزرگوار از آنان حديث نقل كرده، معرفی می گردد:

1 - علي بن مهزيار اهوازي؛ كه از بزرگ ترين و مخلص ترين فقيهان و دانشمندان شيعه، صاحب شأن و مقام و از ياران و اصحاب حضرت امام رضا و جواد علیهماالسلام بود.(4)

علي بن مهزیار در آغاز نوجواني نصراني بود، ولي خداوند متعال او را به مذهب شريف تشيع هدايت فرمود تا آنجا كه از ناحيه امام جواد علیه السلام در مدح و ثناي او، اخبار فراواني نقل شد؛ قبر مطهرش در اهواز و مورد توجه عموم مردم است. (5) بيشتر رواياتي كه عباس بن معروف نقل مي كند از علي بن مهزيار است.(6)

2 - عثمان بن عيسي؛ محدّثي بلند مرتبه و مورد اطمينان است (7) و يكي از دانشمندان بزرگ، او را از «اصحاب اجماع» مي داند.(8)

عثمان بن عيسي ابتداء از فرقه «واقفيه» بود كه امامت حضرت موسي بن جعفر علیه السلام را قبول داشتند، ولي وی از اين اعتقاد باطل دست برداشت و به حقيقت توجه كرد آن گاه به مذهب دوازده امامي گرويد. عثمان از شهر خود، كوفه كوچ كرد و در كربلا كنار قبر مقدس سيّد الشهداء علیه السلام ساكن شد و در همانجا هم رحلت كرد.

3 - صفوان بن يحيي (9)؛ از مفاخر و بزرگان مذهب شيعه است. اگر او را از شخصيت هاي درجه اول زمانش بدانيم، سخني به گزاف نگفته ايم. صفوان كه از ياران امام موسي بن جعفر و امام رضا علیهماالسلام است از طرف آن بزرگواران وكالت داشت و بسيار مورد اطمينان بود. وي در سال 210 قمري از دنيا رفت.(10)

4 - عبدالله بن مغيره؛ بسيار مورد اطمينان بود و در شكوه، بزرگواري، دينداري و تقوي در زمان خود همانندي نداشت.(11)

5 - حسن بن محبوب؛ از اصحاب حضرت رضا علیه السلام شخصي صاحب منزلت و مرتبه بالا (12) و از چهار ركن عصر خود بود.

شاگردان عباس بن معروف قمي

1 - محمد بن حسن صفار قمي؛ مهم ترين و پر آوازه ترين شاگرد اين محدث بزرگوار می باشد؛ صفار نويسنده كتاب معروف «بصائر الدرجات» بوده كه يكي از منابع كتاب شريف «الكافي» است.

صفار قمی در سراسر كتاب، روايات بسياري از عباس بن معروف نقل مي كند اين مطلب از دقت و تتبع در كتاب «معاني الاخبار» و «توحيد» مرحوم صدوق نيز به دست مي آيد.

نجاشي مي گويد: محمد بن الحسن صفار چهرۀ برجسته اصحاب ما در قم و انساني بسيار موثق و بلند مرتبه بود. اين مرد بزرگ در سال 290 ق. در شهر مقدس قم رحلت كرد.(13)

2 - احمد بن محمد بن عيسي قمي؛ احمد بن محمد بن عيسي از بزرگان علماء و فقيهان قم، شخصيتي سياسي و مورد احترام مردم بود؛ درباره اش گفته اند: رئيس بلامنازع قم و از ياران امام رضا، امام جواد و امام هادي علیهم السلام بود. (14)

احمد بن محمد همان محدّث معروفي است كه «احمد بن محمد بن خالد برقي»، صاحب كتاب «محاسن» را از قم بيرون كرد زيرا اعتقاد داشت كه احمد بن محمد از افراد ضعيف نقل روايت مي كند.

اين محدّث دقيق، اخبار زيادي از عباس بن معروف نقل كرده است كه بي گمان نشانه اعتماد او به «عباس» است.

3 - محمد بن عبد الجبار قمي؛ (15) اهل قم، مورد اطمينان دانشمندان شيعه (16) و از اصحاب امام جواد، امام هادي و امام حسن عسكري علیهم السلام بود.

التزام قولی و عملی به ائمه (ع)

امامان معصوم ما، صاحب منزلت و مقام هاي والايي هستند كه خداوند متعال به آنها عنايت فرموده است از قبيل، علم غيب و شفا بخشيدن مريض ها و تصرّف در كائنات، در اين باره روايات متواتر و مسلّمي در كتاب هاي معروف روايتي ما شيعه (همانند بصائر الدرجات، كافي و بحار الانوار) وجود دارد، اما روايات «بصائر» درباره مقامات امامان اهل بيت علیهم السلام بسيار گويا و صريح اند و در اين كتاب باب هاي متعددي را به «ائمه(ع)» اختصاص داده است؛ در اسناد بيشتر آن روايات، نام عباس بن معروف به چشم مي خورد كه اين گوياي اعتقاد راسخ اين مرد به مقام هاي والاي اهل بيت علیهم السلام است.(17)

تأليفات

كتاب هایی از عباس بن معروف به يادگار ماند؛ اين كتاب ها از جمله منابعي اند كه صاحبان كتب أربعه (كافي، تهذيب، استبصار و من لا يحضره الفقيه) در جمع آوري اخبار اهل بيت عصمت و طهارت از آنها سود برده اند. از مطالعه در كتاب هاي علماي شيعه به دست مي آيد كه وی تأليفات روايتي داشته است. نجاشي مي گويد: «كتاب «آداب» و «كتاب نوادر» براي او است و ما به تمام روايات و مصنفات او سند داريم». (18)

وفات و محل دفن عباس بن معروف!

زمان رحلت و محل دفن او در دقیقاً معلوم نیست؛ این احتمال وجود دارد که وفات وی در نيمه اوّل قرن سوم هجري رُخ داده باشد.

منبع: ستارگان حرم، جلد 6، ابوالحسن ربّاني صالح آبادي

پي نوشت ها:

1 - رجال نجاشي، ص 200 و فهرست شيخ طوسي، ص 118.

2 - رجال شيخ طوسي، ص 382.

3 - تنقيح المقال مرحوم ممقاني، ج 2، ص 129.

4 - فهرست شيخ طوسي، ص 114.

5 - رجال نجاشي، ص 200 و خلاصة الاقوال علامه حلّي.

6 - امالي شيخ مفيد، ص 179 و معجم رجال الحديث، ج 9.

7 - معاني الاخبار، ص 186.

8 - رجال كشّي، ج 2.