روزی حلال و حرام در تربیت فرزند صالح چه نقشی دارد؟

حوزه/ روايات زيادي از تأثير منفي مال حرام بر روح و روان انسان خبر داده است. هر چند مخاطب اين روايات کودک است و عام است. اما زماني که مال حرام بر روي بزرگسالان مي‌تواند اثر منفي داشته باشد، بر روي کودکان در دوران کودکي نيز مي‌تواند همان اثر را داشته باشد.

به گزارش خبرگزاری «حوزه»، تربیت اسلامی از توصیه های بزرگان دین برای مسلمانان است که در شماره های گوناگون، بخش های مختلفی را تقدیم حضور مخاطبان گرامی خواهیم کرد.

* کسب روزی حلال و حرام

- سؤال

در مورد كسب روزي حلال و حرام و تأثير آن در صالح بودن فرزند لطفاً توضيح دهيد؟

- پاسخ

سؤال فوق از دو بخش تشکيل شده است. نخست توضيح روزي حلال و دوم تأثير آن بر صالح بودن فرزند. لذا ابتدا بايد قدري در مورد كسب حلال و حرام توضيح دهيم و آنگاه درباة اثرات آن توضيح دهيم.

كسب حلال و حرام چيست؟

كسب حلال به نوعي از فعاليت اقتصادي گفته مي شود كه در چهار چوب قوانين اسلامي و شرعي انجام مي شود و مهمترين خصوصيت آن نفع خود انسان چه از لحاظ مادي و چه از لحاظ معنوي و از طرفي رعايت كردن حق الناس مي باشد.

بنابراين حرمت بخشي از فعاليت‌هاي اقتصادي بسيار روشن است. مانند مالي که از راه دزدي، کلاه‌برداري، رشوه، گرفتن، مالي که از راه ربا به دست مي‌آيد، خوردن مال يتيم، پولي که از راه معامله اشيايي مانند حرام مانند معامله مواد مخدر، قاچاق و غيره به دست مي‌آيد. اما برخي از اموال حرام به اين روشني نيست. مثلا افراد شاغل کارهاي را که وظيفه آنهاست به درستي انجام نمي‌دهند، کم‌کاري مي‌کنند، کار را اشتباه انجام مي‌دهند، يا کساني که در معاملات اموال خوب و بد را مخلوط مي‌کنند و مي‌فروشند يا کساني که اموال خراب را عمدا به جاي سالم مي‌فروشند. همه موارد فوق مصداق مال حرام به حساب مي‌‌آيند و خوردن آنها اثرات منفي بر خود انسان و فرزندان انسان بر جا مي‌گذارند.

اهميت کسب حلال

در منابع اسلامي بسيار تأکيد شده است که انسان روزي خود و فرزندان خويش را از راه حلال به دست آورد. در بعضي روايات، ائمه طاهرين ـ عليهم السلام ـ تلاش براي به دست آوردن روزي حلال را از شمشير زدن در ميدان جنگ سخت تر شمرده اند.[1]

در مورد كسب حلال و نيز فعاليتهاي اقتصادي مشروع به روايات بسياري در منابع اسلامي برمي خوريم كه ائمه، مؤمنين را به اين گونه فعاليت‌ها تشويق مي‌كنند؛ مانند آنكه رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ که طلب رزق حلال را واجب و آنرا در حكم جهاد معرفي مي كنند.[2] به كوشش شايسته و نيكو در اين راه امر مي شويم تا آنجا كه رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ كسي را كه در راه به دست آوردن روزي براي خانواده تلاش مي كند، به مجاهد في سبيل الله (در راه خدا) تشبيه مي‌كنند.[3] در مقابل از بي‌كاري و تنبلي و سربار بر جامعه بودن نهي مي شويم در اين زمينه حضرت امام صادق ـ عليه‎ السلام ـ مي فرمايند: «لا تكونوا كلاّ علي الناس» يعني سربار جامعه نباشيد.[4]

از مطالبي كه بيان شد به اين نتيجه مي‌توان رسيد كه به طور كلي اسلام با كسب و كار و فعاليت‌هاي صحيح اقتصادي خيلي اهميت قائل است و به آن سفارش اكيد دارد. از نزديك شدن به مال حرام و شبهه ناك به شدت نهي فرموده است: امام محمد باقر - عليه السلام- در اين باره مي فرمايد: همه گناهان سخت مي‌باشند و سخت‌ترين آنها گناهي است كه گوشت و پوست از آن روئيده باشد.

تأثير منفي مال حرام بر فرزندان

تأثير منفي مال حرام بر صالح بودن فرزند را در حيطه زماني مي‌توان در نظر گرفت. نخست اينکه نطفه فرزند زماني منعقد شود که والدين مال حرام خورده باشد دوم اينکه مادر در زمان بارداري از مال حرام استفاده کرده باشد. سوم اينکه در طول دوران کودکي مال حرام بخورد.

1ـ انعقاد نطفه کودک از مال حرام

محمد ابن مسلم از امام باقر (ع) در باره آيه « وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»[5] سؤال کرد و عرض کرد که مشارکت شيطان در اولاد به چه معناست. امام باقر (ع) فرمود: «مَا كَانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شِرْكُ الشَّيْطَانِ قَالَ وَ يَكُونُ مَعَ الرَّجُلِ حَتَّى يُجَامِعُ فَيَكُونُ مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ الرَّجُل»[6] يعني هر مالي که از راه حرام به دست آيد، شيطان در او شريک است. و اگر کسي اثرات اين مال در وجودش باشد و همبستر شود، در نطفه به وجود آمده نيز شيطان شريک است.

علامه طباطبايي در تفسير اين آيه مي‌فرمايد: هر مالي و هر کودکي که شيطان از آن نفع ببرد، شيطان در آن شريک است. زيرا شريک بودن به معناي رسيدن به منافع دو طرفي است. به نظر علامه اين يک معناي کلي است که مي‌تواند مصادق مختلف داشته باشد.[7] يکي از مصادق آن نطفه‌اي است که از مال حرام منعقد شده است. زيرا شيطان از آن نفع مي‌برد.

حضرت آيت الله مظاهري به پايان مي بريم: ايشان در مورد تأثير غذا مي فرمايند: غذاي حلال در آن وقت (انعقاد نطفه) تأثير عجيبي روي بچه دارد چنانچه غذاي حرام در شقاوت اولاد تأثير عجيبي دارد... غذاي حرام، مال حرام، از هر آتشي بدتر است اگر نطفه بچه منعقد شود از غذاي حرام رستگار شدن او كاري است بس مشكل.[8]

اگر غذا شبهه ناك باشد خطرناك است اما شبهة اين غذا را مي شود با بسم الله و دعا و راز و نياز رفع كرد. اما غذاي حرام را هيچ كاري نمي شود كرد و واي بر آن بچه‌اي كه از غذاي حرام نطفة او منعقد شود، و بدا به حال بچه اي كه از پولي كه در آن ربا بود. يا پولي كه در آن غش در معامله كرده است به وجود آيد. آيه اي از قرآن كريم است كه مي فرمايد: «آن كساني كه غذاي حرام مي خوردند خيال نكنند كه غذا مي‌خورند، بلکه اين آتشي است که آنان مي‌خورند»[9]

2ـ استفاده از مال حرام در زمان بارداري

همانطور که در علوم پزشکي، تربيتي و روان‌شناسي بر تأثير تغذيه در زمان بارداري توجه دارد، در اسلام نيز به تغذيه زمان بارداري تأکيد شده است. در علوم امروز تنها به مقوي بودن و نوع غذاها توجه شده است، اما در اسلام علاوه بر اينکه اين جهت مورد توجه بوده است[10]، به مسأله حليت و حرمت غذا نيز توجه شده است. در واقع اثرات معنوي غذا به بعد حليت و حرمت آن مربوط مي‌شود.

مـلامحمدتقى مجلسى از علماى بزرگ اسلام است .وى در تربيت فرزندش اهتمام فراوان داشت و نـسـبـت به حرام و حلال دقت فراوان نشان مى داد تا مبادا گوشت و پوست فرزندش با مال حرام رشد كند. مـحمدباقر، فرزند ملامحمدتقى، كمى بازيگوش بود. شبى پدربراى نماز و عبادت به مسجد جامع اصـفـهـان رفـت. آن كـودك نـيـز همراه پدر بود. محمدباقر در حياط مسجد ماند و به بازيگوشى پرداخت. وى مشك پر از آبى را كه در گوشه حياط مسجد قرار داشت با سوزن سوراخ ‌كرد و آب آن را بـه زمـين ريخت. با تمام شدن نماز، وقتى پدر از مسجد بيرون آمد، با ديدن اين صحنه، ناراحت شد. دست فرزند را گرفت وبه سوى منزل رهسپار شد. رو به همسرش كرد و گفت: مى دانيد كه مـن در تربيت فرزندم دقت بسيار داشته ام .امروز عملى از او ديدم كه مرابه فكر واداشت . با اين كه در مورد غذايش دقت كرده ام كه از راه حلال به دست بيايد، نمى دانم به چه دليل دست به اين عمل زشت زده است. حال بگو چه كرده اى كه فرزندمان چنين كارى را مرتكب شده است؟ زن كمى فكر كرد و عاقبت گفت: راستش هنگامى كه محمدباقر رادر رحم داشتم ، يك بار وقتى به خانه همسايه رفتم ، درخت انارى كه درخانه شان بود، توجه مرا جلب كرد. سوزنى را در يكى از انارها فروبردم و مقدارى از آب آن را چشيدم .ملامحمدتقى مجلسى با شنيدن سخن همسرش آهى كشيد و به رازمطلب پى برد[11].

3ـ دوره کودکي و استفاده از مال حرام

روايات زيادي از تأثير منفي مال حرام بر روح و روان انسان خبر داده است. هر چند مخاطب اين روايات کودک است و عام است. اما زماني که مال حرام بر روي بزرگسالان مي‌تواند اثر منفي داشته باشد. بر روي کودکان در دوران کودکي نيز مي‌تواند همان اثر را داشته باشد. در زير به نکاتي از سخنان علما در مورد تأثير منفي غذاي حرام بر مسائل معنوي انسان اشاره مي‌شود که اين تأثيرات شامل کودکان نيز مي‌گردد.

وجود انسان دو بعد دارد: يكي بعد جسمي او كه تحت تأثير ظاهري و مادي غذا است و معمولاً ما در مورد ظاهر غذايي كه مي خوريم دقت كافي را به كار مي بريم و به بعد معنوي كه حلال و حرام بودن آن است كمتر توجه مي‌كنيم. بعد ديگر انسان روح اوست؛ كه غذا به شدت بر آن تأثير گذار است، تا جائي كه در حالات بعضي از اولياء الله و بزرگان نوشته اند كه با خوردن يك لقمه شبهه ناك آنهم به صورت اتفاقي تا مدتها از توفيق نماز شب محروم مي شده اند.[12]

مولانا جلال الدين بلخي با بيان اصل عليت و نظام علت و معلول در عالم مي فرمايند:

چون زلقمه تو صيد بيني و دام// جهل و غفلت آيد آنرا دان حرام

لقمه اي كان نور افزود و كمال// آن بود آورده از كسب حلال[13]

در واقع مولانا حسد و جهل و غفلت و بطور كلي صفات ناپسند را زاييدة لقمة حرام مي دانند. مرحوم علامه جعفري (ره) در تفسير اين بيت مولانا «علم و حكمت زايد از لقمه حلال - عشق و رقت آيد از لقمه حلال» مي فرمايد لقمة حلال براي دل انسان علم و حكمت و عشق و ظرافت ايجاد مي كند و هنگامي كه ديدي حسادت و جهل و غفلت تو روز افزون است بدان كه نتيجه همان لقمه هاي حرامي است كه خورده اي... لقمه حلال عاليترين پديده اي را كه براي انسان ممكن است ايجاد مي كند.[14]

در اين زمينه عالم و زاهد بزرگ مرحوم شيخ علي اكبر نهاوندي مي فرمايد: چون غذاي حرام به شكم وارد شد مصداق آيه: «و الذي خبث لا يخرج إلا نكداً»[15] از خبيثت چيزي جز خبيث خارج نشود و مصداق آن در ضرب المثلها اين بيت است كه: از كوزه همان تراود كه در اوست ... و قوت يافتن و بسته شدن نطفه اي كه با لقمه حرام بسته و رشد يافته، چيزي جز خباثت نمي باشد و چگونه مي توان به چشم او اميدوار بود كه به نامحرم نگاه نكند و يا با زبان غيبت نكند و اين چنين است حال ساير اعضاء به نسبت به معاصي كه صادر شده از شخص.[16]

نيز عالم رباني مرحوم نراقي در كتاب معراج السعاده مي نويسد: دلي كه از لقمة‌حرام روئيده باشد، كجا و قابليت انوار عالم قدس كجا و نطفه اي كه از مال حرام هم رسيده باشد به مرتبة‌رفيع انس با پروردگار چكار، چگونه پرتو عالم نور به دلي تابد كه غذاي حرام آن را تاريك كرده و كي پاكيزگي و صفا براي نفسي حاصل مي شود كه كثافات مال شبهه ناك آنرا آلوده و چرك آلود نموده باشد.[17]

از آنچه گفته شد بنابه اصل عليت غذاي حرام بر روح و روان انسان بسيار تأثير گذار است و اين تأثير بر روان فرزند به هيچ وجه قابل انكار نيست. چنانكه در طول تاريخ غالب افراد فاسدي چون معاويه بن ابي سفيان از دامان كساني چون هند جگر خوار برآمده اند كه سخن حق در آنها هيچ تأثيري نمي كند. كما اينكه امام حسين ـ عليه‎ السلام ـ در روز عاشورا فرمود: شكمهاي شما از حرام پر شده لاجرم سخن حق را شنوا نيستيد. و در مقابل صالحاني چون شيخ انصاري (ره) كه از سينه پاك مادراني شير خورده اند كه هيچگاه بدون وضو به آنها شير نمي دادند.

* پي نوشت ها

[1] . محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، نشر سازمان تبليغات، 1416، ج2، ص 509، حديث شماره 4293

[2] . همان، ج4، ص 120، حديث شماره 7213 و 7214

[3] . مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ الاسلاميه، چاپ دوم، 1389ق، ج103، ص13، حديث 59

[4] . ميزان الحكمه، ج4، ص 121، حديث 7222

[5] - سوره اسراء (17)، آيه 64

[6] - بحارالأنوار، ج57، ص342؛ تفسير عياشي، ج2، ص299

[7] - ترجمه تفسير الميزان، ج‏13، ص: 202

[8] . مظاهري، حسين، تربيت فرزند از نظر اسلام، انتشارات ام ابيها، 78، ص 43 و 50

[9]. بقره/74

[10] - در روايت آمده که حضرت علي فرزند بسيار زيبايي را ديد و گفت مادر اين فرزند به خورده است. يعني به تأثير نوع غذا اشاره کرده است

[11] - مظاهري، حسين، خانواده در اسلام