به گزارش خبرگزاری حوزه، یکی از سؤالاتی که درباره خیر و شر مطرح شده، این پرسش است که: «از کجا متوجه شویم کاری خیر است و کاری شر؟ با توجه به فرموده خدا کارهایی هستند که ما پسندیده می دانیم اما شر هستند و برعکس؟» که مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی، اینگونه جواب آن را ارائه کرده است:

مقدمه:

در مورد خیر و شر مباحث فلسفی و عقلی بسیاری وجود دارد که ماهیت و حقیقت آنها چیست و آیا آنها وجودی هستند یا عدمی  و... که در این گفتگو نمی گنجد ولی همواره بین مردم درستکار و مؤمن این سؤال وجود داشته است که چه کاری خوب است و چه کاری بد است و نکته مهم آن است که ملاک خیر وشر بودن افعال و گفتار وکارها را بدانیم تا بتوانیم تشخیص دهیم که در ادامه مطالب به این مسائل می پردازیم.

جواب اصلی:

۱.       اولین ملاک برای این که خیر و شر را بشناسیم، این است که ببینیم خداوند چه چیزی را برای ما خیر و شر معرفی کرده است چون او خالق همه چیزاست و از طرفی نسبت به انسان مهربان و رئوف است. بنابراین در احکامش چیزی ندارد که بخواهد بشر را اذیت کند. خداوند در تعیین برنامه ها و دستوراتش، سعادت و تکامل و بخش اصلی و جاودانه ما را در نظر گرفته است. چون ما آفریده شده ایم تا به آن مقام والای انسانی برسیم. راهش هم این است که از خدایی که خالق ماست، راهنمائی بگیریم تا شبیه او شویم. چون این هدف خلقت است و انسان با عمل به دستورات به سعادت و کمال می رسد. بنابراین یکی از منابعی که باید خیر و شر را بشناسیم، قرآن کریم است. چون کتاب تخصصی است و خدا تمام فرمول های خلقت و قوانینش را به صورت واضح در این کتاب بیان کرده است. امیرالمومنین علی علیه السلام می فرماید: «خداوند متعال کتابی هدایتگر فرو فرستاده که خیر و شر را در آن بیان می کند. پس روش حق را پیش بگیرید تا هدایت شوید و از راه بدی، روی گردان شوید تا به راه آیید».(۱) در قرآن کریم تمام احکام و برنامه های زندگی در جنبه های مختلف فردی، اجتماعی، خانوادگی، سیاسی و... بیان شده است. امروزه تفاسیر روان بسیاری نوشته شده که با مراجعه و مطالعه آنها می توان به بسیاری از مفاهیم خوب و بالای قرآنی و امور خیر و شر از نظر قرآن پی برد. تفسیر نمونه آیت الله مکارم یکی ازین کتب مفید و سودمند است.

۲.       دومین ملاک، فرمایشات معصومان علیهم السلام است. به شرطی که آنچه که از معصوم می گیریم واقعاً معتبر باشد. فرمایش معتبر برای ما برای تشخیص خیر و شر، اصل و پایه است. مطابق روایات معتبر و اصیل که در زیارت نامه امامان آمده، اهل بیت علیهم السلام اصل  و منبع خیر معرفی شده اند «اگر سخن از خیر و خوبی به میان آید شما اصل و فرع و معدن و پناهگاه و منتهای خیر و خوبی هستید»(۲) یکی از ملاک های بسیار آسان و خوب برای دستیابی به امور و ملاک های خیرو شر مراجعه به فرمایشات ایشان است. با جستجوی کلید واژه هایی مانند «خیر الناس» «خیرالامور» «خیرکم» که به معنای بهترین مردم، بهترین کار، بهترین شماست می توان با خیل عظیمی از کلمات گهربار اهل بیت مواجه شد. به عنوان نمونه ایشان یکی از بهترین ملاک های خیر و شر بودن امور را به صورت کلی این می دانند که آن کار انسان را به بهشت برساند و از دوزخ دور کند. امام علی علیه السلام می فرماید: «آن خوبی که در پی آن آتش دوزخ باشد ، خوب نیست و آن بدی که به دنبالش بهشت باشد ، بد نیست.»(۳) یعنی آنچه باعث ساختن معاد می شود خیر است و آنچه آخرت انسان را به باد می دهد شر است. نتیجه این بیان لزوم مراعات معاد و دستورات شریعت اسلام برای دستیابی به خیر وشر است.

۳.       سومین ملاک اساسی برای دستیابی به ملاک خیر و شر، اموری است که عقلا خیر یا شر محسوب می شود و هر انسانی خیر وشر بودن آن را تایید می کند مانند خوبی عدالت یا بدی ظلم. همچنین سیره و روش عاقلان در همه جا در بسیاری اوقات گره گشاست. بسیاری امور است که خوبی یا زشتی شان با جوهره انسانیت کشف می شود و نیاز به وحی و بیانات الهی و اهل بیت (ع) ندارد. مثلا فتوت و جوانمردی یا احسان و خدمت به بشریت و ... را همه خوب می دانند و نامردی  و یا آسیب زدن به نعمت ها و دستاوردها و محیط زیست و ... را همه عقلا بد می دانند و همین کافی است.

۴.       اما در مورد این که گفتید کارهایی هستند که ما پسندیده می دانیم اما شر هستند و برعکس باید بگوییم بله گاهی صورت کار قشنگ نیست؛ ولی به نفع ماست مثل داروی تلخی که پزشک تجویز می کند. ولی به نفع مریض است. چون درمانگر است. پس داروی تلخ خیر است. اما وقتی ملاک های اصلی و اساسی یعنی شناخت قرآن و کلام معصومان و استفاده از عقل و عقلا را داشته باشیم دیگر در این موارد نیز به مشکل برخورد نمی کنیم. مثلا قرآن صبر در برابر بد اخلاقی همسری که رفتاری ناخوشایند دارد دارای ظاهری ناراحت کننده ولی در اصل خیر دانسته است.(۴) چون این صبر باعث رشد و تکامل دنیوی و اخروی می شود.جهاد در راه خدا را خیر دانسته در حالی برخی او را ناخوشایند می داند(۵) چون باعث حفظ کشور و ناموس و.. می شود. یا برعکس اعلام می کند که آسایش و افزایش نعمت برای کافران و گنهکاران ظاهرا خوشایند است ولی در واقع برایشان شر است(۶) چون در واقع انسان را به سقوط و بدبختی نزدیک می کند. با دقت در این آیات می توانیم همان ملاک اساسی که در بیانات معصومان اشاره کردیم را پیدا کنیم. یعنی ملاک خیر و شر بودن آن است که انسان را به تکامل و عاقبت به خیری و بهشت برساند یا از سقوط انسانی و آتش دوزخ نجات دهد. اگر کسی ملاک های خیر و شر را خوب بشناسد در این مرحله دچار خطا نخواهد شد.

نتیجه:

اگرچه مفهوم شناسی خیر وشر مباحث طولانی معرفت شناختی و فلسفی می طلبد ولی می توان با بررسی و مراعات ملاک های خیر وشر تا حد زیادی در این مسیر حرکت کرد. معرفت و شناخت نسبت به قرآن و دستورات متعالی آن، بررسی کلام معصومان و استفاده از عقل و روش عاقلان در بازشناسی خیر از شر راهگشاست و با علم به این ملاک ها دیگر انسان دچار خطای در تشخیص که قرآن به آن اشاره کرده نخواهد شد.

پی نوشت ها:

۱. «إِنَّ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْزَلَ کِتَاباً هَادِیاً بَیَّنَ فِیهِ اَلْخَیْرَ وَ اَلشَّرَّ فَخُذوا نَهجَ الخیر تَهتَدوا وَ اصْدِفوا عَن سَمتِ الشَّرِّ تَقصِدوا»  سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، هجرت، قم، چاپ: اول، ۱۴۱۴ ق، ص ۲۴۲

۲. «إن ذکر الخیر کنتم أوّله و أصله و فرعه و معدنه و مأواه و منتهاه.» شبخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه السلام، نشر جهان - تهران، چاپ: اول، ۱۳۷۸ق، ج ۲، ص ۲۷۷

۳. «ما خَیرٌ بِخَیرٍ بَعدَهُ النارُ ، و ما شَرٌّ بِشَرٍّ بَعدَهُ الجَنَّةُ..» کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج ۸، ص ۲۴

۴. «فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَیَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا» سوره نساء، آیه ۱۹

۵. «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ» سوره بقره، ایه ۲۱۶

۶. «وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ» سوره آل عمران، آیه ۱۷۸