سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»/ عزاداری، مرثیه سرایی و سوگواری از دیرباز در میان ملت های مختلف جهان معمول بوده و بخشی از ادبیات و فرهنگ و آداب و رسوم همه اقوام را به خود اختصاص داده است. هرچند سوگواری ها به لحاظ تعدد و تنوع فرهنگ ها و ادیان و باورهای مذهبی و ملی اشکال و نمودهای متنوع و متفاوتی دارد، حقیقت همه آنها یکی است و آن عبارت است از ابراز اندوه و حزن درونی در پی حادثه ای ناگوار یا از دست دادن شخصی عزیز و ارزشمند. این حزن و اندوه که بر گرفته از عاطفه انسانی و احساسات درونی است با گریه، مرثیه سرایی، سیاهپوشی و برپایی مجالس تعزیه و ختم ابراز می گردد.
تبلیغاتی که امروزه در جوامع مسلمان از طریق وهابیت و در جوامع غربی از کانال شیطان پرستی انجام می شود، در پی از میان بردن این احساسات و عواطف است. شرک دانستن کارهایی نظیر گریه بر اموات، زیارت قبور، خواندن دعا و فاتحه برای ایشان توسط سلفی ها و گروه های تندرو موجب شده که بررسی این مسئله از دیدگاه پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) اهمیت بیشتری داشته باشد.
* جنبه های فردی: نخستین مسئله در برخورد با مصائب، واکنش شخصی افراد است که بر گرفته از عواطف و احساسات آنهاست. این مسئله در زندگی معصومان(ع) نیز دیده می شود؛ واکنش هایی که با وجود شخصی بودن، بر تعالیم اسلامی و رضایت الهی تکیه دارند و دربردارنده درس های آموزنده ای هستند.
1. گریه: گریه از عمده ترین نمادهای بروز غم و اندوه درونی در هنگام مصیبت است، بنابراین نقش مهمی در تمام عزاداری ها دارد. گریستن از اندوه مصیبت می کاهد و تحمل آن را برای انسان آسان می کند. این امر مهم مورد توجه رسول خدا(ص) و ائمه(ع) نیز بوده است. پیامبر اسلام(ص) در از دست دادن فرزندشان ابراهیم بسیار گریستند و این عمل را رحمت و شفقت پدرانه توصیف نمودند. در سیره حضرت زهرا(س) آمده است، زمانی که ایشان مادر گرامی خود حضرت خدیجه(س) را از دست داد، خود را در آغوش پدر انداخت و در حالی که می گریست، سراغ مادر را گرفت. تاریخ از گریه و اندوه عمیق امیرالؤمنین(ع) بر فاطمه زهرا(س) و گریستن آن حضرت بر جناب عمار حکایت دارد.
گریه امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) و سایر خاندان رسالت بر حضرت سیدالشهدا(ع) و استمرار عزاداری و گریه امامان بعدی بر مصیبت عاشورا نمونه هایی از این شیوه عزاداری در سبک زندگی اهل بیت(ع) است.
2. ترک زینت: کنار گذاشتن زینت، امری است که از گذشته میان مردم در سوگواری ها مرسوم بوده است. صاحبان عزا برای نشان دادن غم و اندوه خود، زینت را ترک می کردند. امامان معصوم(ع) نیز این رسم را تأیید و به آن عمل می کردند. امیرالمؤمنین(ع) در سوگ پیامبر(ص) سر و محاسن خود را خضاب نکرد و دلیل آن را عزای رسول اکرم(ص) بیان می داشت. امام صادق(ع) درباره سوگواری زنان بنی هاشم بر امام حسین(ع) فرمودند: در سوگ سید الشهدا هیچ زن هاشمی ای به چشمانش سرمه نزد و به موهایش حنا نمالید تا اینکه عبیدالله بن زیاد کشته شد.
3. پوشیدن لباس سیاه: در روایتی از اسماء آمده است: در پی شهادت جعفر بن ابی طالب، رسول خدا(ص) به ایشان امر فرمود که سه روز لباس سیاه بپوشد و پس از گذشت سه روز هر لباسی که خواست برتن کند. همچنین در شهادت امام حسن مجتبی(ع) زنان بنی هاشم یک ماه سوگواری کردند و تا یک سال لباس سیاه پوشیدند.
4. برداشتن عبا از روی دوش: از آداب پسندیده ای که در سیره عزاداری معصومان(ع) وجود داشت، برداشتن عبا از روی دوش بود. امام صادق(ع) برداشتن عبا توسط صاحب مصیبت را امری شایسته دانسته است؛ چرا که این عمل موجب تشخیص میان صاحب مصیبت از دیگران می شود. آن حضرت خود نیز در سوگواری اسماعیل، بدون عبا از منزل خارج شدند.
5. ترک کسب و کار: یکی از سنت های رایج در جوامع اسلامی و در عصر و سیره معصومان(ع) ترک کسب و کار و بستن مغازه ها در وفات شخصیت های بزرگ مذهبی و علمی به ویژه امامان بود. مردم مدینه هنگام شهادت امام حسن مجتبی(ع) هفت روز مغازه های خود را تعطیل کردند. همچنین ائمه اطها(ع) به شیعیان سفارش می کردند که در روز عاشورا، کسب و کار را رها کنند و حالت غم و عزا به خود بگیرند.
* جنبه های اجتماعی: جنب های اجتماعی سوگواری، مهم تر از جنبه های فردی آن است و کارکرد آن در رفع کاستی ها و آلام جامعه بیشتر از جنب های فردی است. شناخت دیدگاه معصومان(ع) در این باره اهمیت زیادی دارد و رعایت سنت های اجتماعی ایشان، ما را به سمت برگزاری مراسم عزاداری شایسته و دور از خرافات و بدعت ها رهنمون می سازد.
1. اطلاع دادن به خانواده میت: مهمترین وظیفه ای که بر عهده اطرافیان است، خبردادن به خانواده مصیبت دیده است. شیوه اطلاع دادن به خانواده میت اهمیت ویژه ای دارد. زیرا ممکن است شخص یا خانواده ای را با مشکلات روحی و روانی مواجه کند، نگاهی به سیره اهل بیت(ع) بیانگر این است که بزرگان به گونه ای عمل می کردند که به خانواده مصبت دیده آسیبی وارد نشود.
2. حضور در تشییع جنازه: از جنبه های اجتماعی سوگواری، تشییع جنازه است. در سخنان معصومان(ع) بر حضور در تشییع جنازه، گرفتن چهارگوشه تابوت، نماز بر میت و دفن میت تأکید شده است و خود آنها نیز در این امر مهم مبادرت می ورزیدند. امام باقر(ع) هر قدمی را که در تشییع جنازه مؤمن برداشته شود، سزاوار پاداش دانستند و خود نیز به این مسئله اهتمام داشت و در سیره معصومان(ع) تیششع جنازه به صورت پیاده و حرکت در پشت جنازه انجام می شده است.
3. دلداری به صاحب عزا: یکی از مهم ترین وظایف اطرافیان و حتی صاحبان عزا، دلداری به شخصی است که بیشتر آسیب و اندوه مصیبت را دیده است. این دلداری باعث آرامش روح و در نتیجه احساس سبکی مصیبت دیده می شود. این امر مهم که نشان دهنده همبستگی اجتماعی نیز است، جایگاه ویژه ای در سیره اهل بیت(ع) دارد و آنان سفارشاتی نز در این باره داشته اند. پیامبر(ص) به این مسئله پایبند بودند و گاه با آنکه خود داغدار بود، دیگران را دلداری می دادند.
4. تأسف بر از دست دادن شخصیت های ممتاز: اظهار ناراحتی و غمگینی در هنگام درگذشت افراد و دوستان و آشنایان و اندوه در مرگ آنان بیانگر قدرشناسی فرد از ایشان است. اهل بیت(ع) نیز اهتمام ویژه ای به این مسئله داشتند و با توجه به ارزشی که برای دوستان راستین خویش قائل بودند و در هنگام از دست دادن آنان اندوهگین و غصه دار می شدند و این غم و اندوه خود را اظهار می کردند.
5. قدرشناسی از زحمات متوفی: قدرشناسی از دوستان و نزدیکان به زمان حیات آنها اختصاص ندارد. یکی از وظایف انسان ها در برابر اطرافیان، به ویژه درگذشتگان قدرشناسی از زحمات آنها و ارج نهادن به اقدامات آنان است که در سیره معصومان(ع) نیز جایگاه ویژه ای دارد.
قدرشناسی رسول خدا(ص) از زحمات حضرت خدیجه و فاطمه بنت اسد(س) از صفحات درس آموز زندگی آن حضرت در این باره است.
6. بازگو نمودن شخصیت میت برای مردم: نقل فضایل و مناقب و بازگو نمودن شخصیت متوفی بر مردم برای تجلیل و بزرگداشت وی، در سیره رسول خدا(ص) و امامان(ع) وجود داشته است. این سنت نیکو که امروزه نیز در میان مردم متداول است، باید از غلو و کذب به دور باشد.
7. ترغیب به عزداری برای انسان های والا: امروزه برخی با فهم نادرست سیره رسول خدا(ص) عزاداری را بدعت و حرام و گناه می دانند، در حالی که سیره اهل بیت(ع) به ویژه رسول خدا(ص) خلاف آن را نشان می دهد. در سیره رسول خدا(ص) تکریم انسان های والا اهمیت بسزایی دارد. رسول خدا به عزاداری بر آنها دستور می دادند، چنانکه در مورد شهادت حمزه(ع) مردم را به عزاداری برای تکریم مقام این شخصت بزرگ ترغیب می کردند.
8. برپایی مجلس عزا (عزاداری دسته جمعی): از دیگر سنت های اجتماعی که در سیره اهل بیت(ع) نیز وجود دارد، برقراری مجلس عزاداری است. برپایی مجالس متعدد عزاداری برای سید الهشدا(ع) توسط امامان معصوم(ع) به ویژه امام باقر، امام صادق و امام رضا(ع) نشان دهنده اهتمام معصومان به برپایی مجلس عزا و بیان فضائل و مناقب اهل بیت(ع) و ذکر مصائب سید الشهدا(ع) در این مجالس است.
9. عزداری خانوادگی: یکی از مهمترین و تأثرگذارترین شیوه های عزاداری که نقش مهمی در کاستن از آلام مصیبت ها دارد، گردهمایی صاحبان عزا و نزدیکان افراد درگذشته است. در زندگانی اهل بیت(ع) نیز این امر دیده می شود. اجتماع بنی هاشم هنگام رحلت پیامبر(ص)، همدردی آنها با امیرالمؤمنین(ع) پس از شهادت حضرت زهرا(ص) و نیز حضور در عزای امام حسن مجتبی(ع) از نمونه های آن است.
10. نوحه خوانی: از جنبه های اجتماعی عزاداری، نوحه خوانی است. نوحه خوانی و ذکر مصیبت که غالباً با خواندن اشعار همراه است، روش بسیار خوبی در سوگواری است. در عصر ائمه اطهار(ع) عزاداری ها به ویژه عزاداری امام حسین(ع) بیشتر در قالب شعر بوده و شاعران شیعه مرثیه می خواندند. تعدادی نیز که خود شاعر نبودند، اشعار شاعران بزرگ را می خواندند که به آنها «منشد» گفته می شد.
11. تبیین معارف الهی: در سیره رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) از هر فرصتی برای بیان معارف اسلام آگاه نمودن مردم استفاده می شد. این روش که امروزه در قالب سخنرانی در مراسم عزادرای است، متأسفانه کمتر شده است و حتی در برخی مناطق کشور در حال از بین رفتن است.
12. زیارت قبور: زیارت قبور و خواندن قرآن و سوگواری در کنار آنها از سنت های اجتماعی، مستحب و مورد تأکید اهل بیت(ع) بوده است. منابع از حضور پیامبر(ص) بر مزار مادرش آمنه(س) خبر می دهند، فاطمه(س) نیز قبر عموش حمزه را هر جمعه زیارت می کرد.
* پایان سخن: از آنچه بیان شد، می توان گفت معصومان(ع) در عزادرای و سوگواری ضمن توجه به تعالیم اسلامی و دوری از اموری که مورد رضایت الهی نیست، به جنبه های فردی و اجتماعی توجه داشتند.
حمیدرضا مطهری، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
محمد حسین توکلیان، دانشجوی دکتری دانشگاه معارف اسلامی
انتهای پیام// 15/ 313
