به گزارش خبرگزاری «حوزه»، انقلاب اسلامی ایران به عنوان یکی از مهمترین وبلکه عمیق ترین اتفاقی بود که در قرن بیست به وقوع پیوست و جهانی را برای مدت ها تحت تاثیر خود قرار داد؛ اینک به مناسبت فرا رسیدن دهه فجر، به واکاوی علل وقوع انقلاب اسلامی ایران و ویژگی های این انقلاب کبیر در جهان امروزی می پردازیم:

انقلاب، پديده‌اي پيچيده است، چرا كه علل متعددي در وقوع آن شركت دارند، فرايندي طولاني را طي مي‌كنند كه در آن، متغيّرهاي گوناگوني دخالت دارند و هم نتايج وسيع و مناقشه‌انگيز و حتّي غيرقابل پيش‌بيني و كنترلي را سبب مي‌شوند. بعضي از محققان، عوامل اقتصادي و طبقاتي را عمده‌ترين عامل وقوع انقلاب‌ها مي‌دانند، بعضي ديگر برعوامل فرهنگي مثل ارزش ها و هنجارهاي اجتماعي تأكيد دارند. عده‌اي متغيرهاي سياسي مثل بحران مشروعيت و تجزيه قدرت سياسي را عمده‌ترين عامل وقوع انقلاب‌ها تلقي مي‌كنند؛ برخي ديگر نيز تضادها و تنش‌هاي ساختاري را كه در اثر نوسازي و يا ساير دگرگوني‌هاي ساختاري روي مي‌دهد، علت نهايي انقلاب مي‌دانند و در نهايت عدّه‌اي نيز براي وقوع انقلاب، علل روانشناختي را برمي‌شمارند. انديشمندان درباره  فرآيند انقلابي هم عوامل و مسايل متعددي مثل رهبري انقلاب، سازماندهي، بسيج انقلابي، ايدئولوژي انقلاب، استراتژي انقلاب و چگونگي سرنگوني رژيم حاكم  را مورد بحث قرار مي‌دهند. بنابراين مجموعه  اين عوامل، فرايند انقلابي را مي‌سازند كه از طريق آن، رژيم قبلي سرنگون شده و رژيم انقلابي جايگزين آن مي‌گردد. [1]

• تعاریفی برای انقلاب اسلامی

مراد از انقلاب اسلامی، وجود تحولات عمیق و بنیادینی خواهد بود که بر اساس یک رابطه منطقی با دین در مرحله ای سیاست، فرهنگ و اقتصاد یک مملکت پدید می آید و آن را به یک برنامه اجرایی جهت اداره امور تبدیل خواهد نمود[2]. بنابراین طبق تعریف فوق الذکر از انقلاب اسلامی می توان ادعا کرد که اولین پیش نیاز این انقلاب نفی کامل ساختار ایدئولوژیکی نظام جهانی کفر موجود در شکل نظام جهانی است. این نفی شامل ساختارهای نهادی نظام جهانی نیز می شود که به شکل نظام کشور ـ ملت بالاخص در جهان اسلام وجود دارد و باید طبقه به طبقه نفی گردد تا از هم باز شود.

پس مي توان دو تعريف كلي براي انقلاب  اسلامي بيان كرد:

1. انقلاب اسلامي تغيير بنيادين جامعه توسط مردم مسلمان است كه براساس قوانين اسلامي براي تحقق ارزش‌ها و هنجارهاي اسلامي در جامعه پديد مي‌آيد .
2. انقلاب اسلامي عبارت از دگرگوني بنيادي در ساختار كلي جامعه و نظام سياسي آن منطبق بر جهان بيني و موازين ارزش‌هاي اسلامي و نظام امامت و براساس آگاهي و ايمان مردم و حركت پيشگام متقيان و صالحان و قيام قهر آميز توده‌هاي مردمي است.[3]

• انقلاب  ایران مهم­ترین رویداد قرن

انقلاب اسلامی ایران مهم­ترین واقعه­ قرن بیستم است که علاوه بر ایجاد تغییرات گسترده و اساسی فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در ایران، جهان و منطقه را نیز دچار تحولاتی اساسی و جدی نمود. رشد انقلابات و جریانات ملی و اسلامی در برخی کشورها که به تأسی به انقلاب اسلامی شکل گرفت و یا رشد یافت، فقط نمودی از تأثیرات بین­المللی انقلاب اسلامی به­شمار می­آید.[4]

 و نیز بسیاری از روشنفکران و اندیشمندان علوم سیاسی و اجتماعی، بر این اعتقاد هستند که انقلاب اسلامی ایران یکی از  عوامل تأثیرگذار در روند آگاهی مسلمانان و نیز افزایش فعالیت­های مؤثر اسلامی در جوامع مسلمانان بوده؛ از این رو، انقلاب اسلامی ایران تلاشی برای زنده کردن یاد خدا در محور حیات انسان و روشی برای زندگی فراتر از مباحث ملی، قومی و مذهبی است. به بیان دیگر، انقلاب اسلامی ایران از انقلاب­هایی است که حرکت و آثار آن در چارچوب مرزهای یک کشور خلاصه نشده، بلکه دیدگاه فراملی داشته، از این رو تمایل زیادی به فراگیر شدن دارد. با ظهور هر انقلابی، تحولی شگرف در مناسبات انسانی – اجتماعی هر جامعه پدید می­آید و زمینه  ورود جامعه را به مرحله­ای تازه از کنش تاریخی فراهم می­کند.

 در حقیقت، انقلاب نقطه­  عطفی در تاریخ جوامع است که به صورت بارزی جامعه را به دو قسمت قبل و بعد از خود تقسیم می­کند. تأثیر این رخدادها و دگرگونی­هایی که با انقلاب به وجود می­آید، غالباً غیر منتظره و عموماً بسیار عمیق­تر از آن­چه تصور می­شود، در آینده دور بازتاب می­یابد. انقلاب در صدد پی­ریزی ساختارهای محیط انسانی و اجتماعی کاملاً متفاوتی است و این دگرگونی حاصل نمی­شود؛ مگر به واسطه­  تغییرات عمیق در وضع فرهنگی و فکری قسمتی از جامعه و یا کل آن که به دنبال آن تغییرات دیگری در روحیه و در سازمان اجتماعی جامعه نیز، ایجاد خواهد شد.

• ويژگي ‌هاي انقلاب اسلامي ايران

يكي از وقايع مهم و شگفت‌ انگيز تاريخ معاصر ايران كه نقش گسترده‌اي در تغيير مناسبات سياسي جهان داشت، پديده انقلاب اسلامي ايران در نيمه دوم قرن بيستم بود. اهميت انقلاب اسلامي ايران در سطح جهان باعث شد تا پژوهشگران و نظريه‌پردازان عالم سياست ، متفكران علوم سياسي، متخصصان تحولات اجتماعي ، فرهنگ شناسان ، دين‌شناسان ، جامعه‌ شناسان و بازيگران صحنه ‌هاي سياست جهاني، هر يك به تحليل و تفسير اين پديده بپردازند و عوامل پيدايش و نتايج آن را مورد بررسي قرار دهند. صاحب نظران سياسي ، ويژگي هاي متعددي را براي انقلاب اسلامي ايران ذكر نموده اند كه برخي از مهم ترين آنها عبارتند از:

۱- ديني بودن

۲- رهبری ایدئولوگ

۳- اتكاء به مردم

۴ - عدم وابستگي به شرق و غرب

۵ - سرعت انقلاب به نسبت ساير انقلاب هاي ديگر ملل[5]

انقلاب اسلامي ايران همچنين به جهت تحقق اهدافي مقدس صورت گرفت. اهدافي كه، تماما معنوي، ارزشي و منطبق بر ارزش ها و تعاليم شريعت پاك نبوي-اسلامي بودند. از جمله:

۱- حمايت و اميد دادن به ساير مسلمانان وممالك مظلوم و مستضعف جهان

2- قطع نمودن دست استعمارگران از ذخاير طبيعي كشور

3 - حاكم نمودن ارزش ها و مقررات و احكام دين مبين اسلام[6]

بنابراين از لحاظ تاريخي نيز مي توان انقلاب اسلامي را اينگونه بيان كرد كه ، در سال 1357 انقلابی در ایران به وقوع پیوست که تا قبل از آن نمونه و الگویی برایش نمی توانستیم در نظر بگیریم.[7] انقلاب اسلامی ایران با محوریت مرجعیت دینی و با شعار های دینی در کشوری به وقوع پیوست که هیچ یک از نظریه پردازان غربی  و شرقی احتمال وقوع چنین رویدادی، آن هم با این وسعت را نمی دادند، اتفاقی که منجر به ریشه کن شدن حکومت شاهنشاهی که بیش از دو هزار و پانصد سال قدمت داشت.

• انقلاب اسلامی ایران بیش­تر ناظر بر آینده است تا گذشته

انقلاب اسلامی ایران بر پیشینه­ای از اندیشه­های خاص و به ویژه که به مدد برخی سنت­های علمی و تحلیلی به خوبی قابل ردیابی باشد، متکی نیست. هم­چنین در تاریخ مذهب تشیع نیز تحولاتی که اندیشه ظهور یک انقلاب اسلامی را تقویت کند به چشم نمی­خورد، فلسفه وجودی انقلاب اسلامی، در تحولات عینی تشیع یعنی تحول در نهاد­های مذهبی، زندگی شخصیت­های مذهبی، سیاست دینی در دوره­های مختلف و روابط با حکام جور و... نهفته نیست، واقعه­ انقلاب اسلامی، با توجه به انقلابی و اسلامی بودن آن و نیز از آن­رو که هیج علل موجبه­ای را برنمی­تابد، مستقل از تحولات پیش از خود است.

انقلاب اسلامی ایران بیش­تر ناظر بر آینده است تا گذشته و بنیاد­ها، به عبارتی در افکار و اذهان عمومی مردمی که انقلاب را خلق کرده­اند، فلسفه ظهور انقلاب اسلامی در پیوند با تحولات مقدس بعدی است، نه صرفاً احیا کننده­ی ارزش­های صدر تاریخ.[8]

• مهم­ترین هدف انقلاب احیای دین و ارئه­ الگوی بدیعی مبتنی بر هویت دینی و ملی ایران

حرکت انقلابی ملت ایران با هدف تغییر الگوهای فکری و فرهنگی غربی­ای صورت گرفت تا نظامی مطابق با خاستگاه فرهنگی و تمدنی ایران اسلامی پی­ریزی شود. از آن­جا که هویت تاریخی و فرهنگی ملت ایران با اندیشه­ها و مناسک دینی و حضور دین در کلیه­ عرصه­های حیات اجتماعی طی قرن­ها معنا یافته بود، ترویج اندیشه­هایی که دین را نادیده می­گرفت به بحران­های فکری عمیقی انجامید که پس­لرزه­های آن به کلیه  حوزه های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نیز رسید.  در تقابل با این رویکرد غیر دینی حرکت اجتماعی سعی نمود تا پاسخی مناسب برای بحران جدید بیابد. لذا مهم­ترین هدف انقلاب احیای دین و ارئه الگوی بدیعی مبتنی بر هویت دینی و ملی ایران گردید.

شناخت و فهم عمیق این انقلاب و مبانی آن، به خصوص برای نسل­های بعد از انقلاب از جهت­های گوناگون ضروری است. ضرورت این موضوع برای نسل تحصیل کرده جوان، به ویژه دانشجویان که پرسشگری و آرمان­خواهی خصیصه آن­ها و پاسداری از جامعه­ی علمی، فرهنگی و سیاسی، وظیفه­  آن­هاست، بیش­تر قابل درک است؛ چرا که شناخت وضع موجود و انجام تعهدات و مسئولیت­های اجتماعی و سیاسی در حال و آینده در کشور، فقط در پناه تحلیلی آگاهانه و پژوهشگرانه از انقلاب و عوامل مؤثر در آن امکان پذیر است.

دکتر مرتضی اشرافی/ کارشناس مسایل سیاسی