به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام روح اله حبیبیان، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری حوزه قرار داده است به مصاحبه دکتر عبدالکریم سروش واکنش نشان داد و اینگونه نوشت:

در بحبوحه ایام کرونایی و در میان انبوه سخنان پخته و ناپخته و مربوط و نامربوط در این رابطه که در فضای مجازی منتشر می گشت، مصاحبه ای از دکتر عبدالکریم سروش در پاره ای رسانه ها منتشر شد حاوی سخنانی در باب وضعیت کشور در این ایام و همچنین موضوعاتی چون دیانت مردمان و رویکرد حاکمان و عالمان که هرچند از نظر ادبیات و لحن و لون به دیگر کلمات جناب ایشان همانند می نمود؛ اما این امید بود که این مصاحبه نیز همچون کثیری از نمونه های مشابه خویش از شرف انتساب به قائل ادعایی بی بهره باشد، اما اندک تأمل در جراید معتبر مجازی صحت این انتساب را تایید و خاطر پاره ای از دوست داران دین و دانش را بیش از پیش مکدر نمود.

برای نگارنده که در ۲۵ سال تنفس در فضای فکری حوزه های علمیه همواره - و البته با فراز و فرود- اندیشه های گاه و بیگاه دکتر سروش را دنبال می نموده و او را به عنوان روشنفکری که تا حدودی حاضر به پرداخت هزینه اندیشه های ابداعی یا اصطیادی خود است قابل احترام می دانسته و در عین حال از پاره ای مواضع ایشان متألم و متأسف بوده، این مصاحبه ساده و تهی از وزانت علمی به منزله یک جمع بندی نهایی بود در خصوص شخصیت جناب ایشان؛ جمع بندی که از آن به «پایان یک روشنفکر» تعبیر می کنم.

تصویر ذهنی همسالان من از دکتر سروش در قامت روشنفکری شکل گرفت که لااقل در نگاه نو معتزلی خویش و در ارائه دیدگاه های کلامی خود مایل به گفتگوی رو در رو نبوده و خوش می دارد که بنای شخصیت فکری او در اذهان مخاطبان بیشتر بر بنیان کلمات آهنگین و اصطلاحات و جملات مکتوبش بنا گردد تا بر سخنانی از زبان برآمده در مجامع علمی و در مواجهه با نقد و نظر دیگر اندیشه ورزان .

اما بی گمان آنانی که در دو دهه اخیر در فضای علوم انسانی ایران زیسته اند به روشنی حضور آثار و انظار دکتر سروش را در این مجال به خاطر دارند و این حضور و کنش هرچه بود آن قدر حائز اهمیت بود که بزرگان اهل قلم و صاحبان علم و فضل را به واکنش وا می داشت .

بر این اساس بی گمان باید بر این رخداد نامبارک افسوس خورد و از پایان حیات فکری یک اندیشمند ناخشنود بود زیرا ارزش ایشان نه در جایزه اِراسموس و یا قرار گرفتن در لیست صد نفره چهره های تاثیرگذار مجله تایم و در کنار جمعی از ورزشکاران و هنرمندان و .... یا قرار گرفتن در بین ۱۰۰ اندیشمند برجسته جهان در کنار مهدی کروبی در مجله فارین پالیسی که به دلیل حضور فعال در عرصه اندیشه و خردورزی است؛ اما در عین حال باید بر این داستان تاکید ورزید و بر مآل اندوهبار آن تنبه داد زیرا این آسیب می تواند دامنگیر روشنفکرانی دیگر نیز گشته و افسوس های جدیدی را به دنبال داشته باشد.

ممکن است گمان شود پایان حیات فکری یک اندیشه ورز نواندیش ریشه در به پایان رسیدن یافته های بدیع معرفتی و یا فقدان نزج جوانه های تفکرات نوین وی دارد و یا ظهور و بروز تغییرات فکری و عملی و تطور و تلون اندیشه های یک اندیشمند نمادی بر ممات فکری وی تلقی گردد، اما حقیقت آن است که همه این ها هرچند به وفور در سالیان حیات ۷۵ ساله دکتر سروش ظهور و بروز داشت اما تا حدودی نماد پایان حیات وی محسوب نمی گردد ، بلکه چه بسا این شاخصه ها - مع الاسف - لازمه یک روشنفکر مدرن محسوب گردد .

به گمان نگارنده آنچه پایان دوران دکتر سروش را رقم زده، عوام زدگی عمیقی است که جناب ایشان را در خود گرفته و در این سنوات دوری از وطن و مجامع علمی وطنی و بالتبع حضور در مجامع مخاطبان فرهیخته در حوزه علوم غیر الهیاتی و البته عوام در این عرصه فراخ و فرخنده گام به گام، مغز پخت شدن تدریجی و ناتوانی پرش به بیرون از این دیگ آهسته به جوش آمده را از ایشان گرفته است .

دکتر سروش در سالیان اخیر به توالی و تناوب به ارایه نظرات عوامانه و تناقض گویی های عجیب و البته بی هشدار و نهیب، گرفتار آمد و در برابر این خطاها و افول عمیق در رعایت بدیهیات تفوّه مبرهن و مستدل جز تشویق و مدح و تکریم از مخاطبان ندید .

هم مبهوت شخصیت فراگیرنده و پر ابهت آیه الله خمینی در مواجهه ای ناگهانی می گردد[۱] و علمیت و اثرگذاری عمیق او را برمی شمرد[۲]و یا شخصیت روحانی بانی سفر تحصیلی خود به فرنگ یعنی مرحوم کرباسچیان را می ستاید[۳] و حتی در مواجهه با نامه عالمی روحانی اینگونه وانمود می سازد که مُهر از سر نامه چنان بر گرفت " گویی که سر گلابدان است " [۴]، اما در رویکرد ضد روحانیت خود در مجالی دیگر تمام این صنف را در تعبیری مطلق مرتبط به دین داری عوامانه و معیشت اندیش قلمداد می نماید و دین داری معرفت اندیش عالمانه و دین داری تجربت اندیش عارفانه را بی نیاز از روحانی می انگارد[۵] بی آنکه استدلالی بر این مدعا بیان سازد و یا تحدیدی در معنا و مصداق روحانی و روحانیت ارائه نماید و بر گرد واژگان نیاز و معرفت اندیشی و تجربت اندیشی و علم و عرفان، رسمی از کلیات منطقی ترسیم نماید .

خود را نشو و نما یافته در فضای اسلام و باورهای این دین می داند و شناخت معنویت خویش را از این دریچه معرفی می نماید و همواره سخن از خدای محمد – که درود خدا بر و خاندانش باد – می گوید، اما بناگاه در مواجهه با بلیّه کرونا و ابهامات عوام در برابر آن در دامان « دئیزم » می غلطد و خدا را در مسندی دور از عامل ایجاد و رفع این امور می نشاند و می گوید خدا به هر دردی نمی خورد .

شاید با استقصایی ناقص بتوان تناقضات قول و فعل دکتر سروش در طول این ایام و فصول فکری و معرفتی را به حدی از تظافر و تواتر رساند که از ارزش و اعتبار علمی آن چیزی در خور باقی نماند اما همه این ها چنان که پیشتر بیان شد چندان با ذات روشنفکری مدرن در تنافی نیست ؛ افسوس در این ساحت مربوط به رویگردانی از ساحت اخلاق علمی است که بر مواضع متاخر جناب ایشان بیش از پیش سایه افکنده است .

آنانی که سخنرانی سال ۱۳۷۱ دکتر سروش در دانشگاه اصفهان و هَمز و لَمز بدور از ساحت اخلاق و ادب ایشان به شیخ عباس قمی و برخی ادعیه ماثوره را بیاد دارند و گمان می کردند که این رویکرد ناعالمانه شَطَحی بود در دوران عدم بلوغ رفتاری و بازتابی از منازعت قبض و بسطی با پاره ای از علما ، امروزه و با مشاهده نظرات بی وزن و ورز ایشان در موضوعاتی چون شفاعت و توسل و دیانت و شریعت و انتسابات مملو از " هیچ " و "هرگز " به عقل و نقل ، عمق حرکت رو به افول در اخلاق علمی و عوام زدگی مفرط را در این روشنفکر سالهای نه چندان دور در می یابند .

نزدیک به سه دهه پیش دکتر سروش علی رغم همه اختلافات ، جلساتی را با برخی طلاب در قم داشت و این مراوده و مباحثه علمی تا حد زیادی جلوی خطاهای فاحش در نقل و نظر را از وی باز می ستاند اما افسوس که دیرزمانی است مخاطبان وی را غالباً افرادی تشکیل داده اند که نه تنها ابهامات تاریخی و تفسیری یا کلامی و فلسفی خود که حتی حکم شرعی اعمال خویش را از وی استفتاء می نمایند .

عجیب تر آنکه دکتر سروش که خود به خوبی می داند مرد صاحب رای در همه علوم دین نیست اما همچون مرجعی ذوفنون به همه سوالات در همه موضوعات دینی پاسخ می گوید گویی این زبان حال وی است که :

گفت من مستسقی ام آبم کِشد                        گرچه می دانم که هم آبم کُشد[۶] 

زیرا چون مستسقی که نیک می داند این شرب مدام او را به کشتن می کشاند نمی تواند از کشش این میل علامه تلقی شدن دست کشیده همه سائلان را از فیض پاسخهای پر از قطع و بتّ سیراب نسازد تو گویی همه دانی جامع معقول و منقول از مادر گیتی زاده شده که به نیکی جاهلان عالم نما را در جای خویش می نشاند .

کافی است تاملی در سخنان سالهای اخیر وی در خصوص خطای تاریخی شیعه در مقوله لعن و تحریف قرآن ، شأن و مرتبت معصومان در تفکر شیعیان نخستین ، شان شفاعت ، یا همین مدعای کرونائی فقدان هر نوع دلیل عقلی و نقلی در شنوایی اولیاء دین از کلام زائران و تقدس مشاهد مشرفه و مانند اینها بیندازید تا مبهوت این فرگشت فکری گردید که این سخنان نه از لسان فردی از پیروان ابن تیمیه که از زبان کسی که سالیانی دراز است در خلوت و جلوت از «سمیع» و «بصیر» و «هُش» بودن جمادات و نباتات سخن رانده و بر مستمعان از زبان مولوی با کلامی به غایت آهنگین برخوانده :

ما غریبان فراقیم ای شهان                               بشنوید از ما الی الله المآب

هم ز حق رستیم اول در جهان                         هم بدو وا می رویم از انقلاب [۷]

تنها و تنها مشاهده فیلم کوتاه نقد مفاتیح و تفسیر کودکانه «انزع البطین» در زیارت امیرمومنان علیه السلام و یا تمسخر و تعریض وی به کلام حجه الاسلام انصاریان و نقل مضحک کلام ایشان شاهدی روشن بر عمق این عوام زدگی است که در جمعی به ظاهر فرهیخته داد سخنی تا این حد بی مایه در خصوص فقدان سند یاران عجمی امام عصر سر می دهد و مع الاسف احدی از آن جمع عوام به بیان یا بنان سوالی کوچک در تشکیک این مدعای سست اظهار نمی دارد .

و اینجاست که در ختامت این مسیر فرودست و در ماجرای کرونا این علامه فرنگ نشین در قامت یک جامعه شناس همه دان از حال و هوای ایران و بخصوص شهر قم چنان بی لکنت و تردید سخن می راند که تو گویی سالهاست در چهارمردان و یخچال قاضی و سنگ بند می زِیَد و در برابر سوال سائل نادان یا مغرض، سخن از عدم قرنطینه سیاست مآبانه این شهر بزبان می راند و بی هیچ دلیل و مدرکی این امر را نتیجه غلبه نظر مداحان و عالمان بر دیدگاه حکومت تلقی می نماید .

در نهایت باید افسوس خورد که فردی که سالها در این کشور برای رشد و شکوفایی فکری وی هزینه شد در نهایت با رفتن از ایران شهر اندیشه صائب به دهات فرنگ خود را به چنین مقصد و سرانجامی کشانده و به نصیحت مقتدای خود مولوی گوش نسپرده که :

ده مرو ده مرد را احمق کند                            عقل را بی نور و بی رونق کند

قول پیغمبر شنو ای مجتبی                                گور عقل آمد وطن در روستا [۸]