به گزارش خبرگزاری حوزه، احمد خامه یار در هم اندیشی مجازی «بقیع؛ نگین تراث اسلامی» که به همت پژوهشکده حج و زیارت و کمیته فرهنگی اربعین حسینی حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت برگزار شد، با اشاره به تاریخچه اجمالی گنبد اهل بیت(ع) در بقیع اظهار کرد: در میان گنبدها و زیارتگاه‌های بقیع، گنبد اهل بیت که حاوی قبور چهار تن از امامان معصوم شیعه: امام حسن مجتبی، امام زین‌العابدین، امام محمد باقر و امام جعفر صادق (ع) و نیز قبر عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر (ص) بوده، همواره جایگاه ویژه‌ای میان عموم مسلمانان داشته است.
مدیرواحد میراث پژوهشکده حج و زیارت افزود: حتی با استناد به سفرنامه‌های حج و سایر منابع تاریخی می‌توان گفت که مزار ائمه بقیع، در طول تاریخ اسلام مهم‌ترین زیارتگاه در این قبرستان بوده است.
وی با بیان این که گنبد ائمه بقیع (ع)، تا پیش از تخریب آن در آغاز روی کار آمدن دولت سوم سعودی، از مهم‌ترین بناهای تاریخی مدینه منوره به شمار می‌آمد، گفت: چنانکه از توصیف‌های مورخان و جهانگردان و نیز عکس‌های قدیمیِ پیش از تخریب بقیع برمی‌آید، گنبد ائمه بقیع (ع) از سایر گنبدهای بقیع بزرگ‌تر و مرتفع‌تر بود و به نظر می‌رسد از ارزش معماری بالایی نیز برخوردار بوده است.
خامه یار تصریح کرد: با توجه به تقدس و اهمیت دینی و معنوی این گنبد و قدمت و ارزش تاریخی و معماری آن، بنده در نوشتاری تلاش کرده‌ام که بر اساس متون و منابع معتبر تاریخی، به تعیین زمان ساخت و تحولات معماری این گنبد در دوره‌های بعدی (شامل تخریب‌ها و بازسازی‌های آن) بپردازم و تاریخچه‌ای اجمالی از آن ارائه دهم.
وی اضافه کرد: درباره دوره ساخت گنبد ائمه بقیع (ع) و نام بانی آن، تنها دو گزارش تاریخی در متون و منابع کهن به چشم می‌خورد، گزارش نخست از عبدالجلیل قزوینی رازی (زنده در ۵۶۰ق) ـ از اعلام شیعه امامیه در سده ششم هجری ـ است که دو جا در کتاب خود بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض (مشهور به کتاب «نقض»)، به ساخت گنبد عباس و چهار امام (ع) در بقیع به دستور مجدالملک براوستانی اشاره کرده است.
خامه یار بیان داشت: ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی براوستانی قمی، ملقّب به مجدالملک، وزیر برکیارق سلجوقی بود که در سال ۴۹۲ق به قتل رسید؛ عبدالجلیل رازی در کتاب نقض خود، از اهتمام ویژه وی به مشاهد امامان و امامزادگان سخن گفته و به‌جز بنای گنبد ائمه بقیع (ع)، از ساخت (یا بازسازی) آستان امامین کاظمین (ع) در مقابر قریش بغداد و آستان حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری و ساخت گنبد یا چارتاقی کوچکی روی قبر عثمان ـ خلیفه سوم ـ در بقیع خبر داده است.
وی با بیان این که گزارش دوم از ابن اثیر جزری است، گفت: بنا بر این گزارش، «مجدالملک بلاسانی» معماری از اهل قم را برای ساخت گنبد روی قبر حسن بن علی (ع) و عباس به مدینه فرستاد، اما پس از قتل وی، این معمار از ترس امیر مدینه، شریف منظور بن عماره حسینی، به مکه گریخت. امیر مدینه وی را امان داد و به مدینه بازگرداند؛ اما امان خود را زیرپاگذاشت و معمار قمی را به قتل رساند.
مدیرواحد میراث پژوهشکده حج و زیارت یادآور شد: واضح است که «بلاسانی» در گزارش ابن اثیر، تصحیف «براوستانی» است، به‌هر حال این گزارش از این جهت که آگاهی‌های منحصر به‌فردی درباره معمار گنبد ائمه بقیع (ع) و سرنوشت تلخ وی به دست داده، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با این حال متأسفانه این گزارش نام این معمار و علت اینکه چرا امیر مدینه پس از امان دادن به وی، در حقش خیانت کرد و وی را به قتل رساند، به دست نداده است.
وی خاطرنشان ساخت: درباره تاریخ ساخت گنبد، با توجه به اینکه مجدالملک براوستانی در سال ۴۹۲ق به قتل رسیده و امیر منظور بن عماره در سال ۴۹۵ق از دنیا رفته است، پس معمار آن نیز باید در حد فاصل ۴۹۲ تا ۴۹۵ق کشته شده باشد. بر فرض اینکه این معمار، ساخت گنبد را در زمان حیات مجدالملک آغاز کرده باشد، می‌توان احتمال داد که این گنبد در حدود سال ۴۹۰ق یا اندکی پیش یا پس از آن ساخته شده است.
خامه یار عنوان کرد: به‌نظر می‌رسد گزارش‌های بازسازی گنبد ائمه بقیع (ع) به دستور مجدالملک در کتاب نقض و تاریخ ابن اثیر، از چشم مورخان مدینه در دوره‌های بعدی پنهان مانده و در تواریخ محلی مدینه منوره در دوره‌های ایوبی و مملوکی بازتاب نیافته است و این مسئله باعث شده است تا شماری از مورخان مدینه، در تعیین تاریخ ساخت این گنبد دچار حدس و گمان‌های خطا و نادرست شوند.
وی با اشاره به توصیف ابن نجّار در مورد گنبد ائمه بقیع گفت: ابن نجار که پس از یک دوره نسبتاً طولانی مدتِ انقطاع در تاریخ‌نگاری محلی مدینه، نخستین تاریخ محلی مدینه در دوره ایوبی را نگاشته است، گنبد ائمه بقیع را با تعبیر «قدیمة البناء» (قدیمی‌ساخت) ـ بدون اشاره به تاریخ ساخت آن ـ توصیف کرده است که این تعبیر نشان‌دهنده آن است که ساخت گنبد در زمان حیات وی انجام نشده و لذا او از تاریخ ساخت گنبد و بانی آن بی‌اطلاع بوده است.
وی عنوان کرد: جمال‌الدین مطری از مورخان مدینه در دوره مملوکی، ساخت گنبد را به خلیفه عباسی الناصر لدین الله نسبت داده است، چنانکه سمهودی نیز یادآور شده تردیدی در نادرستی سخن مطری نیست. چراکه ابن نجّار که خود معاصر الناصر عباسی بوده، به ساخت گنبد به دستور وی کوچک‌ترین اشاره‌ای نکرده و بلکه آن را گنبدی قدیمی‌ساخت (یعنی از پیش از دوره حیات خود) دانسته است.
مدیرواحد میراث پژوهشکده حج و زیارت اضافه کرد: سمهودی با استناد به وجود صندوقچه‌ای چوبی روی قبر عباس در زمان خود، که تاریخ آن سال ۵۱۹ق بوده، ساخت گنبد را پیش از این تاریخ دانسته است. اما خود او نیز در این زمینه دچار اشتباه دیگری شده و با استناد به کتیبه بالای محراب داخل مزار که در آن به ساخت محراب به دستور «المنصور المستنصر بالله» اشاره شده، احتمال ساخت این گنبد را به دستور دومین خلیفه عباسی ابوجعفر منصور مطرح کرده است.
وی با تأکید بر این که تردیدی بر نادرستی این نتیجه‌گیری نیست و وقوع چنین خطا و اشتباهی از مورخ دقیق‌النظری همچون سمهودی، بسیار بعید می‌نماید، ابراز داشت: چراکه «منصور» یاد شده در کتیبه محرابِ بنا، نه لقب خلیفه دوم عباسی، بلکه نام خلیفه سی و ششم عباسی است که به لقب خود «المستنصر بالله» شهرت دارد و فرزندش المستعصم بالله آخرین خلیفه عباسی به شمار می‌آید.
خامه یار عنوان داشت: از توصیف‌های مورخان از ساختمان زیارتگاه ائمه بقیع (ع) برمی‌آید که این بنا، دارای گنبد مرتفع و بلندی بوده است؛ ابن نجّار حتی آن را بزرگ‌ترین گنبد بقیع دانسته است و همو گزارش داده است که بنا دارای دو درِ ورودی بوده و چند سده پس از وی نیز عبدالغنی نابلسی به وجود دو درِ ورودی در دو ضلع شمالی و غربی بنا اشاره کرده است.
