سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» تأثیر خانواده در تربیت کودکان با محوریت سیره ائمه اطهار (ع) را بررسی می کند.
خانواده نخستین کانون تربیت کودک و معمار اولیه شخصیت اوست؛ در همین کانون بزرگ تربیتی است که فرزندان از رفتارهای والدین خویش، الگوبرداری می کنند. مسئولیت والدین تنها تأمین غذا، مسکن، پوشاک و بهداشت فرزندان نیست، بلکه باید فرزند خویش را بر مبنای تعلیم و تربیت الهی نیز پرورش دهند و نظارت کاملی به این امر داشته باشند.
از آنجا که امامان معصوم علیهم السلام بهترین شیوه های تربیت فرزند را فراروی پیروان خود نهاده اند، زندگی پرافتخار آنان می تواند به عنوان موفق ترین الگوی تاریخ بشریت مطرح باشد.
* جایگاه فرزندان در قرآن کریم و روایات اسلامی
بدون تربیت، انسان به کنه و حقیقت چیزی پی نمی برد، آن را چنان که هست نمی شناسد و به ارزش و اهمیت آن آگاه نمی شود. یکی از اهداف ازدواج در دین اسلام، تولید نسل است که در آموزه های اسلامی فراوان سفارش شده، به گونه ای که پیامبر اکرم(ص) در این باره می فرمایند: «ازدواج کنید و بچه دار شوید تا امت من زیاد شود، تا من در قیامت به زیادی امتم مباهات کنم».
قرآن مجید نیز فرزندان را با واژگانی چون «ذریه»، «بنی»، «بنون»، «اولاد» و «اسباط» معرفی کرده و در بیان جایگاه آنها از تعبیرهایی چون «نورچشم»، «زینت بخش زندگی»، «فتنه و وسیله آزمایش بشر» و «بشارت» استفاده کرده است.
* تربیت فرزندان پیش از تولد
1. انتخاب همسر شایسته: وجود فرزند و اخلاق وی، وابسته و متأثر از وجود والدین و اخلاق آنهاست؛ زیرا از اختلاط نطفه مرد با تخمک زن، جنین در رحم مادر تشکیل می شود و به وسیله همین ترکیب عملی، همه ویژگی ها و اخلاق و روحیات والدین بر اثر ضوابط خاصی به فرزند منتقل می شود. بنابراین، انتخاب همسر شایسته از لحاظ جسمی، روحی و معنوی در تربیت فرزند مؤثر است. در سیره معصومین علیهم السلام برای انتخاب همسر ویژگی های فراوانی معرفی شده که برخی از آنها عبارتند از: شارب الخمر نباشد، دیندار و امانت دار باشد، فاسق نباشد، کودن و احمق نباشد و... .
2. آداب معاشرت در قرآن و روایات اسلامی: یکی از حقوق فرزندان بر والدین این است که زمان انعقاد نطفه فرزند، حالت های جسمی و روانی پدر و مادر در آن زمان، از نظر شرعی و علمی مطلوب باشد؛ زیرا همه این عوامل در سرنوشت فرزند و ویژگی های جسمی و روانی وی مؤثر خواهد بود. در سیره معصومین علیهم السلام سخنان فراوانی درباره چگونگی زناشویی، زمان و مکان، حالت و ارزش آن، ذکر و دعا هنگام آن و... آمده است که رعایت هر یک از آنها اثرگذار خواهد بود.
* تربیت فرزندان هنگام تولد
در سیره معصومان علیهم السلام آداب و سنت هایی یافت می شود که از آغاز تولد فرزند تا روز هفتم بدان عمل می کردند که عمل به این آداب، زمینه های مساعد تربیت را در فرزند به وجود می آورد. برخی از این آداب بدین شرح می باشد:
1. گفتن اذان و اقامه در گوش فرزند: نخستین کاری که اهل بیت علیهم السلام پس از تولد فرزند انجام می دادند، این بود که در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه می خواندند.
2. غسل نوزاد: در سیره معصومان علیهم السلام همواره بر رعایت نظافت و بهداشت تأکید شده است از این رو به مناسبت های مختلف، غسل های فراوانی را به صورت واجب و مستحب برای پیروان خویش تبیین کرده اند. به پدران و مادران توصیه می کند که به منظور ادای حق رعایت بهداشت که از حقوق فرزند است، برای تمیزی و پاکی فرزند پس از تولد، او را غسل دهند.
3. ختنه کردن پسران: یکی از آداب ارزشمند بهداشتی، سنت ختنه کردن است که انسان را از بیماری های گوناگون واگیردار حفظ می کند. ختنه کردن کودک از آداب و سنت هایی است که در سیره معصومان علیهم السلام در روز هفتم تولد کودک بدان توجه شده است.
4. سوراخ کردن گوش دختران: یکی از سنت های اسلامی و مورد سفارش پیامبر خدا(ص) و معصومان علیهم السلام سوراخ کردن گوش نوزاد دختر است؛ البته از نظر اسلامی، سوراخ کردن گوش نوزاد دختر و پسر فرقی ندارد ولی در زمان معاصر این عمل درباره پسران اجرا نمی شود.
5. برداشتن کام نوزاد: یکی دیگر از سنت های سفارش شده هنگام تولد فرزند که در سیره اهل بیت علیهم السلام مشاهده می شود، برداشتن کام نوزاد با خرما، آب فرات، تربت امام حسین علیه السلام و آب باران است.
6. تراشیدن موی سر: یکی دیگر از سنت های وارد شده هنگام تولد که والدین موظف به رعایت آن شده اند، تراشیدن موی سر نوزاد و به اندازۀ وزن آن، طلا و نقره به فقرا دادن است.
7. دادن عقیقه و ولیمه: از مهم ترین آداب و سنت هایی که در سیره معصومان علیهم السلام سفارش شده، این است که وقتی خداوند فرزندی به کسی عطا می کند، والدینش به شکرانه این نعمت الهی ولیمه دهند.
8. رنگ لباس نوزاد: یکی دیگر از سنت های پسندیده در سیره اهل بیت علیهم السلام، پوشاندن لباس شاد و روشن بر تن نوزاد است که آثار روحی و روانی و اجتماعی دارد.
9. انتخاب نام نیکو: نامی که برای فرزند انتخاب می شود، نقش مهمی در شخصیت او دارد؛ از این رو باید به گونه ای نامگذاری شود که در سنین بالاتر موجب تحقیر و تمسخر فرزند نباشد.
* تعلیم و تربیت در کودکی
مسئولیت والدین در برابر فرزندانشان، با تولد آنها به پایان نمی رسد، بلکه مسئولیت اصلی والدین پس از تولد فرزندشان و آغاز کودکی، چه بسا بیشتر و سخت تر شود. از دیدگاه اسلامی مراحل رشد انسان پس از تولد به سه دوره متوالی سیادت، اطاعت و وزارت تقسیم می شود. در این راستا رسول خدا می فرماید: «فرزند، هفت سال سرور، هفت سال عبد و هفت سال وزیر است».
از نظر اسلام مسئولیت پدر و مادر تنها اداره زندگی مادی و تأمین نیازهای جسمانی کودک نیست، بلکه پاسخگویی به نیازهای عاطفی و روانی کودک و توجه به جنبه های تربیتی وی نیز بر عهده والدین است.
* تأمین نیازهای فرزند:
در اینجا به مراحل گوناگون و حساس دوران کوکی و تأمین نیازهای روحی و جسمی فرزند که تأثیر بسزایی در تعلیم و تربیت فرزندان دارد، می پردازیم.
1. نیازهای جسمی و بدنی:
تغذیه مادر: یکی از حقوق فرزندان بر والدین این است که نوع تغذیه و چگونگی آن در دوران بارداری مادر مناسب باشد. نوع غذاها اعم از غدهای حرام، کهنه و فاسد، مطبوع و مباح و همه حالت های روانی و اخلاقی مادر در وجود و روان کودک مؤثر خواهد بود.
1. شیردادن فرزند و آثار آن: شیر مادر مفیدترین و مناسب ترین تغذیه برای کودک پس از تولد است؛ چنانچه پیامبر اکرم(ص) نیز بدان سفارش می کند. زیرا در این دوران افزون بر اینکه ساختمان جسمی کودک محکم می شود، ساختار روحی او نیز تکوین می یابد. اسلام مدت کامل شیرخوارگی را دو سالِ تمام بیان می کند.
2. نیازهای روحی فرزندان: دوره کودکی از بدو تولد آغاز می شود و تا هفت سالگی ادامه می یابد. پس در این دوران کودک تکلیف و مسئولیت ندارد و اگر والدین از او درخواست کردندکه کاری را انجام دهد، نباید بازخواست شود. از جمله وظایف والدین در این برهه از زندگی فرزندشان توجه به بازی کودکان و شرایط مربوط به آن، محبت به فرزند و اظهار کردن آن، بوسیدن کودک، هدیه دادن، نوازش او، رعایت عدالت میان فرزندان و نیز وفای به عهد و پیمانی که به فرزند خود می دهند، است.
* آموزش علوم
حق آموزش فرزندان، شامل آموزش خواندن و نوشتن، آموزش نظامی، آداب غذا خوردن و آموزش علوم و معارف اسلامی است.
1. آموزش خواندن و نوشتن: یکی از حقوق فرزند به پدر، بهره مند شدن از نعمت خواندن و نوشتن است. برای ادای این حق یا خودِ پدر باید به این کار اقدام کند و یا هزینه ای صرف آموزش فرزندش نماید، تا جایی که امیرالمؤمنین علیه السلام در روایتی از پدران خواسته است که فرزندان خویش را به علم آموزی و دانش اندوزی وادار کنند.
2. آموزش نظامی: یکی از اهداف جامعه اسلامی، حفظ توان و استعداد رزمی و دفاعی در برابر دشمنان است؛ زیرا خطر تهاجم نظامی دشمن همیشه وجود دارد و به تعبیر قرآن کریم، آنها پیوسته با شما می جنگند تا اگر بتوانند، شما را از دینتان برگردانند. پیامبر(ص) می فرماید: حق فرزند بر پدر آن است که او را با کتاب خدا آشنا سازد و تیراندازی و شنا بیاموزد؛ امام علی علیه السلام نیز روایتی از نبی مکرم اسلام(ص) نقل می کند که شنا و تیراندازی را به فرزندان خود بیاموزید.
3. آموزش آداب غذا خوردن: از دیگر وظایف والدین، آموزش آداب غذا خوردن است که در آموزه های اسلامی به آنها اشاره شده است. مانند شستن دست ها پیش از نشستن بر سر سفره، چهار زانو نشستن، گفتن بسم الله الرحمن الرحیم پیش از آغاز به خوردن، کوچک برداشتن لقمه غذا و پرهیز از پرخوری.
4. آموزش علوم و معارف اسلامی: آگاهی های دینی درست و متناسب با نیازهای کودکان و نوجوانان، نقش مهمی در سرنوشت آنها دارد. از این رو والدین وظیفه دارند مسائل دینی و احکام مذهبی را در زمان مناسبِ آن به فرزندان خود بیاموزند. در آموزه های اسلامی مراحل آموزش مسائل دینی مرحله بندی شده و براساس آن والدین موظف اند پیش از آنکه فرزندشان به سن بلوغ برسد، با شیوه های مختلف تربیتی، او را با فریضه های دینی آشنا سازند.
* احترام و تکریم فرزندان
در سیره معصومین علیهم السلام تکریم و احترام کودکان به شیوه های مختلف صورت می گیرد؛ برای نمونه، قیام، به پیشواز فرزندان رفتن و خوشامدگویی به آنان هنگام ورودشان به مجالس، سلام کردن به کودکان، با احترام صدا زدن آنها و عیادت از کودکان مریض و عیب جویی نکردن از آنها در سیره اهل بیت علیهم السلام وجود دارد.
* انتخاب دوست و کنترل دوستان
انسان به حکم این که موجودی اجتماعی است، زندگی به صورت فردی به دور از دیگران برای او ناممکن می باشد. یکی از عوامل سازنده شخصیت انسان پس از اراده و خواست خود او، دوستان اوست؛ چرا که انسان به ویژه در سنین نوجوانی از رفتار، گفتار و الگوی اخلاقی دوستان خود الگوبرداری می کند. در این میان پدر و مادر باید به راه های مختلف فرزند خود را از آسیب ها و تهدیدهای همنشین بد و در مقابل از آثار مثبت رفاقت های خوب آگاه سازند. در آموزه های اسلامی و سیره معصومین علیهم السلام دوستی با انسان های جاهل و فاسق، سخن چین، خائن، ظالم، احمق، بخیل، قاطع رحم و دروغگو نکوهش شده است.
امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره ویژگی دوست خوب می فرماید: دوست واقعی کسی است که آنچه برای خود می خواهد، برای رفیق خود نیز بخواهد و آنچه را برای خود نمی خواهد برای او نیز نخواهد.
منبع: مجموعه مقالات ج 2 (کلیات و سبک زندگی فردی و عبادی)
