حجت الاسلام  مهدی کاشی مسئول دفتر مدیریت حوزه علمیه استان تهران در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در تهران، ضمن تبیین فلسفه دعا و ارتباط آن با خلقت، و با تاکید بر اینکه انسان در هر شرایطی نباید از دعا خواندن و ذکر خداوند متعال غفلت کند، اظهار داشت: اگر بخواهم به فسلفه دعا بپردازیم، ابتداء باید فلسفه خلقت انسان را از نگاه قرآن مورد تحلیل و بررسی قرار داده و ببینیم که علت و حقیقت خلقت انسان چه بوده است؛ البته این مطلب تا حدودی روشن است و خداوند متعال در سوره مبارکه الذاريات آیه 56 علت اصلی هدف از خلقت انس و جن را بیان می کند «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُون؛ و جنّ و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند».

وی با اشاره به معنای «بندگی و عبادت» از منظر قرآن کریم، ادامه داد: در سوره غافر آیه 60 خداوند متعال می‌فرماید «وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِين؛ پروردگارتان فرمود مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. در حقيقت، كسانى كه از پرستش من كبر مى‏ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى‏آيند». با اندکی دقت روشن می‏شود که در آیه فوق، در قسمت دوم، واژه «عبادت» به جای واژه «دعا» قرار گرفته است. زیرا ابتدای آیه درباره دعوت به دعا و درخواست از پروردگار رحمان است و سپس می‏فرماید «اگر کسی از عرض دعا به پیشگاه پروردگار استکبار بورزد و خود را بی‏نیاز از او بداند به ذلت در جهنم دچار خواهد شد»

حجت الاسلام کاشی افزود: با بیان مطلب فوق دو نکته روشن می‌شود؛ اول آنکه دعا در زمره عبادات است؛ دوم آنکه استکبار از بندگی خدا که یک مصداق آن در دعا است موجب ذلت در آخرت خواهد بود. بنابراین آیه فوق در باب"دعا" بوده و لفظ "عبادت" هم در اینجا به مصداق خاصّ آن یعنی «دعا» ناظر است.

امام جماعت مسجدالرضا(ع) ادامه داد: برای ارائه توضیح بیشتر و اینکه مفهوم آیه فوق را بهتر بفهمیم به روایت زراره از امام باقر(علیه السلام) اشاره می کنم. زراره از امام باقر(علیه السلام) نقل می‏ کند که فرمود «خدای عزوجل می‏فرماید؛ همانا کسانی که از عبادت من تکبر ورزند به زودی با حالتی سرافکنده و با ذلت به دوزخ درآیند». سپس حضرت فرمودند «در اینجا مقصود از عبادت "دعا" است. و برترین عبادات، دعا می‏باشد». از مجموع آنچه گفته شد نتیجه می‌گیریم؛ فلسفه خلقت بندگی خداوند متعال می باشد، و طبق فرمایش امام باقر(ع) منظور از عبادت در آیه «دعا» است، فلذا فلسفه خلقت خواندن خدا است.

اولین بار حضرت آدم(علیه السلام) خدا را خواند

وی در تشریح کلمه «ادعونی» گفت: در آیه شریفه «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَکُمْ»؛ منظور از کلمه «ادعونی» در اینجا خواندن خود خداست. چه بسا ذاکر صد بار یا الله بگوید، اما دل و قلب و روحش با خدا نباشد. و برخی اوقات ممکن است یک ذاکر روشن ضمیر، ذکری از لفظ الله بر زبانش جاری نباشد اما نفس و قلب و روحش با خدا و به یاد خداست. در آموزه های دینی و بر اساس روایات اهل بیت(علیهم السلام)، ادعیه ای به ما رسیده است تا بواسطه آن‌ها با خدا ارتباط برقرار کنیم. اما مهم، نفس انسان و خلوص نیت و توجه کامل او به خداوند متعال به هنگام خواندن دعا است.

حجت الاسلام کاشی با بیان اینکه شیطان همواره در کمین بندگان مؤمن خداست، اظهار داشت: در سوره اعراف بطور تفصیل به چگونگی خلقت حضرت آدم و حوا(علیهما السلام) و قضیه ترک اولی حضرت آدم(ع) اشاره شده است. همچنین آیات 16 و 17 این سوره به خوبی نقش شیطان را در به انحراف کشاندن همه انس و جن به تصویر می کشد. بر این اساس معلوم می شود که شيطان انسان را به اين راحتي رها نمي‌كند، بلكه با كمين كردن در صراط مستقیم سعي مي‌كند راه‏ها را كاملاً بر انسان مسدود كرده، او را از راه مستقيم بندگي خدا باز دارد.

وی ادامه داد: قرآن کریم (از لسان شیطان) مي‌فرمايد «قالَ فَبِما أَغْوَيْتَني‏ لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقيمَ * ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرين؛ (شیطان خطاب به خدا) گفت؛ پس حال كه مرا گمراه ساختي، من بر سر راه مستقيم تو، به كمين آنها مي‌نشينم، سپس از پيش رو و از پشت سر و از طرف راست و از طرف چپ آنها به سراغشان مي‌روم و بيش‌تر آنها را شاكر نخواهي يافت». در اینجا شیطان صراحتاً قسم می خورد که «ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم» یعنی در صراط مستقیم جلوی بندگانت را می گیرم. و از هر طرف به سمت آنان می آیم، و بیشترشان را شاکر نخواهی یافت.

این کارشناس دینی در تبیین آیه فوق، بیان داشت: از این آیه یک نکته مهم فهمیده می شود و آن اینکه شیطان از بالا و پایین به سراغ انسان نمی‌آید. یعنی اگر شیطان از چهار سمت بیاید، دو راه برای انسان باز است. یعنی از همان دو جایی که شیطان ضربه خورد و سقوط کرد، انسان بالا می رود. یكی از پایین است كه با سجده كردن شیطان نمی تواند نفوذ كند. چون خود شیطان از دستور خدا مبنی بر سجده بر آدم تکبر ورزید و سجده نکرد و همین عامل سقوط و جهنمی شدن او شد. یكی هم با دعا كردن و خواندن خداست كه دعا بالا می رود و شیطان نمی تواند نفوذ كند. پس این دو روزنه، برای فرار انسان از وسوسه ها و انحرافات شیاطین است.

وی با اشاره به روایات و تفاسیر ائمه(ع) درباره این آیه، اظهار داشت: حضرت باقر(علیه السلام) در تفسير اين آيه فرموده‌اند؛ «ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ اَيْدِيْهِم» یعنی (شیطان) امر آخرت را بر آنان كم اهميت جلوه مي‌دهد. و «وَ مِنْ خَلْفِهِمْ» يعني امر به جمع مال مي‌كند و به بخل از پرداخت حقوق واجبه فرمان مي‌دهد. و «وَ عَنْ اَيْمَانِهِمْ» يعني دينشان را از طريق زيبا جلوه دادنِ گمراهي و شبهه، فاسد مي‌كند. و «وَ‌ عَنْ شَمَائِلِهِمْ»؛ يعني لذّات را محبوب آنها مي‌گرداند و شهوات را بر قلبشان غلبه مي‌دهد.

حجت الاسلام کاشی افزود: با توجه به مطالبی که گفته شد، معلوم می‌شود اولین کسی که از جن و انس خدا را خواند، آدم(ع) بود. به این صورت که خداوند متعال بواسطه حضرت جبرائیل(ع) دعایی را به آدم(ع) یاد داد، در روایت است که وقتی حضرت آدم(ع) از میوه ممنوعه خورد، 200 سال گریه کرد. و سپس به او گفته شد، حالا این دعا را بخوان «یا حمید بحق محمد یا عالی بحق علی یا فاطر بحق فاطمه یا محسن بحق الحسن یا قدیم الاحسان بحق الحسین». بنابراین به واسطه خواندن این دعا و توسل به حضرات معصومین(علیهم السلام)، آدم(ع) بخشیده شد.

وی با ابراز تاسف از عدم شناخت و اهمیت دعا در بین آحاد مردم، گفت: در بیان اهمیت دعا ذکر این مطلب را لازم می‌دانم که طبق بررسی های صورت گرفته از مجموع روایات ائمه معصومین(علیهم السلام) توسط مجموعه فرهنگی دارالحدیث قم؛ سفارش ائمه، به دعا خواندن بیشتر از قرآن خواندن می‌باشد. چرا که ادعیه‌هایی همچون صحیفه‌سجادیه، کمیل، ندبه و... کلام معصوم با خداوند،‌ و قرآن صاعد است. و کلام امام(ع) در دعا مستجاب است. و توجه به این مطلب می‌تواند اهمیت دعا را برای مؤمنین روشن سازد.

امام جماعت مسجدالرضا(ع) تصریح کرد: رمز اینکه ادعیه‌ی ائمّه(علیهم السلام) قرآن صاعد است، به این جهت می‌باشد که این‌ها از خود کلامی ندارند، آنچه بر دل این‌ها می‌آید مجرای کلام خدا است. فلذا قلب مبارک حضرات ائمّه‌ی معصومین (علیهم السّلام) لسان الله می‌باشد.

وی با بیان اینکه باید شکرگزار خداوند متعال باشیم که این اجازه را به ما داد، تا او را بخوانیم، ادامه داد: این اجازه دادن خیلی مهم است. امام سجاد(علیه السلام) در این خصوص می فرماید «از بزرگترین نعمت های تو (خدا) بر ما، جاری شدن ذکر تو بر زبان ماست. و اجازه دادنت به ما برای دعا به درگاه تو است». و این اذن دادن موضوع مهمی است که ائمه(علیهم السلام) به حکمت و اهمیت آن آگاه هستند.

حجت الاسلام کاشی با تاکید بر رعایت آداب دعا و معرفت پیدا کردن نسبت به معارف ادعیه، اظهار داشت: متاسفانه در جوامع امروزی برخی از مردم نگاه ابزاری به دعا و خواندن خدا دارند. به این صورت که دعا را با هدف نمی خوانند. و برخی فکرشان اینگونه است که بریم دعا را بخوانیم حال اگر حاجت مان را دادند چه بهتر، و اگر هم ندادند پس دعا زیاد هم اثرگزار نیست!

وی ادامه داد: در حالی که این عزیزان به حقیقت دعا و اهمیت آن نزد پروردگار عالم و ائمه معصومین(علیهم السلام) آگاهی ندارند، و نمی دانند که در نزد ائمه(ع) دعا و معارف والای آن هدف است. و اجابت شدن دعا را به خداوند متعال واگذار می کنند چرا که آنان به حکیم بودن و مهربانی و فضل خدا به بندگانش اعتقاد کامل و راسخ دارند. البته این وظیفه طلاب و مبلغین است که نسبت به این مسئله حساس باشند و اهمیت و حقیقت دعا، و شرایط تحقق آن که همانا ایمان و عمل صالح می باشد، برای مردم تبیین کنند.

این کارشناس دینی افزود: ذکر این نکته را هم لازم می دانم که در برخی موارد، تأخیر اجابت دعا، به این دلیل است که خداوند دوست دارد صدای دعا کننده را که از عمق جان او را می خواند، پیوسته بشنود و برای او حسنات اخروی عطا کند. امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید «وقتی مؤمنی دعا می‌کند،‌ خداوند به ملائکه می فرماید؛ دعایش را مستجاب نمودم، ولی آن را نگه دارید و عطا نکنید که من دوست دارم صدای این بندة مؤمن را بشنوم».

حجت الاسلام کاشی در پایان خاطر نشان کرد: اگر کسی بداند خداوند در عوض عدم اجابت دعا در دنیا، چه پاداشی برای او در آخرت در نظر گرفته است، هرگز نا‌امید نمی‌شود، و بر تداوم دعا و مناجات به درگاه خداوند متعال باقی می‌ماند. از روایات هم اینگونه استفاده می شود که هیچ دعایی بی اثر نیست و هر دعایی در دنیا و آخرت تأثیر مناسب خود را دارد. بر این اساس هر دعایی به اجابت می‌رسد، اما گونه‌های اجابت آن مختلف است.

گفتگو: مهدی زارعی